Ο Γουίλιαμ Νταλρίμπλ άργησε στο ραντεβού μας μια ολόκληρη μέρα. Ματαίως τον περιμέναμε να εμφανιστεί με την πτήση των Τουρκικών Αερογραμμών στο Αεροδρόμιο «Ελευθέριος Βενιζέλος». Έδωσε λάθος ημερομηνία όχι μόνο σ' εμάς αλλά και στον οδηγό που τον περίμενε, ενώ είχε μπλέξει ακόμα και τα δρομολόγια των πλοίων που θα τον πήγαιναν στις Σπέτσες! Κι όμως, ο Γουίλιαμ Νταλρίμπλ είναι από τους κορυφαίους ταξιδιωτικούς συγγραφείς των τελευταίων 20 χρόνων κι ας μην έχει γράψει ούτε ένα καθαρόαιμο ταξιδιωτικό βιβλίο σχεδόν 12 χρόνια τώρα. Κατά γενική ομολογία, το καλύτερό του βιβλίο είναι αυτό που τον έκανε γνωστό και στο ελληνικό κοινό, το Ταξίδι στη σκιά του Βυζαντίου. Ακολουθώντας τα χνάρια του Ιωάννη Μόσχου, ενός μοναχού του 6ου αιώνα μ.Χ. που είχε εξερευνήσει τις χριστιανικές κοινότητες της Μέσης Ανατολής, ο Νταλρίμπλ έφτασε από το Άγιον Όρος έως τα κοπτικά μοναστήρια του Σινά, περιγράφοντας αυτή την τόσο γοητευτική περιοχή με βλέμμα καθαρό και απλό. Με αυτό το βιβλίο κατάφερε να συνδυάσει την ταξιδιωτική λογοτεχνία, την πολιτική ανάλυση και, κυρίως, να πει κάτι σημαντικό για την κινητήρια δύναμη στη Μέση Ανατολή: την πίστη και τη θρησκεία.
Ο Νταλρίμπλ παραμένει ιδιαίτερα διάσημος στη Βρετανία, περισσότερο για την εκρηκτική του αρθρογραφία σχετικά με τη Μέση Ανατολή και την Ινδία στις μεγαλύτερες εφημερίδες της Βρετανίας. Τα τρία πιο πρόσφατα βιβλία του, που ακροβατούν μεταξύ ιστορίας και λογοτεχνίας, αφορούν την Ινδία, οπού και μένει δέκα μήνες στο χρόνο μαζί με τη γυναίκα του και τα τρία του παιδιά.
Στο τελευταίο βιβλίο του Nine Lives που κυκλοφορεί στη Βρετανία στις 25 Σεπτεμβρίου, ο Νταλρίμπλ περιγράφει εννιά ιστορίες ανθρώπων στην Ινδία: από μια τζαϊνίστρια μοναχή που έχει αποφασίσει να πεθάνει από ασιτία μέχρι έναν εργάτη που περνάει τη μισή του σεζόν ως χορευτής ημίθεος.
Πώς ξεκινήσατε να ταξιδεύετε; Κάπου διάβασα ότι φτάσατε σε μεγάλη ηλικία για να κάνετε το πρώτο σας ταξίδι, ότι ήταν σαν απωθημένο για σας.
Ως παιδί είχα μια απίθανα «στατική» παιδική ηλικία. Δεν είχα πάει πουθενά, μέχρι που πήγα στην Ινδία όταν ήμουν 18. Για έναν μικρό Σκωτσέζο που είχε ζήσει μια τόσο προστατετευμένη ζωή, η Ινδία ήταν μια αποκάλυψη.
Μήπως γι' αυτό καταλήξατε να ζείτε στην Ινδία;
Μα εννοείται - ίσως αν είχα πάει κάπου αλλού να είχα μείνει εκεί.
Πάντως, δώδεκα χρόνια και τρία μπεστ σέλερ αργότερα, το Ταξίδι στη σκιά του Βυζαντίου ακόμα συζητιέται.
Τα βιβλία έχουν τις δικές τους ζωές, σαν τα παιδιά όταν μεγαλώνουν. Όταν κάνω αναγνώσεις, όλοι θέλουν να ακούσουν αποσπάσματα από το Ταξίδι στη σκιά του Βυζαντίου, κάτι που δεν μου ζητούσαν πέντε ή δέκα χρόνια πριν.Υποτίθεται ότι είναι το καλύτερό μου βιβλίο - έτσι λένε. Από πολλές απόψεις, δε, είναι το λιγότερο εμπορικό μου βιβλίο. Έγιναν τόσα απρόοπτα στη διάρκεια του ταξιδιού: έτυχε να είναι η περίοδος που οι Τούρκοι πολεμούσαν τους Κούρδους και το PKK, στο Λίβανο είχε μόλις τελειώσει ο πόλεμος κι είχε αρχίσει η ανοικοδόμηση, στη Συρία περιμένανε να πεθάνει ο Ασάντ. Παντού συνέβαινε κάτι κι είχαν όλα σχέση με τον χριστιανισμό, ήταν απίστευτες οι συγκυρίες.
Πώς έπεσε στα χέρια σας το Λειμωνάριο;
Σε ένα από τα αγαπημένα μου βιβλία, την Ιστορία των Σταυροφοριών του Στίβεν Ράνσιμαν, υπάρχει μια αναφορά στο Λειμωνάριο. Διαπίστωσα ότι αυτό το βιβλίο έχει πολλές όψεις: είναι ένα ενδιαφέρον βιβλίο ιστορίας, μια συναρπαστική εικόνα μιας εποχής αλλά έχει και αίσθηση του χιούμορ. Πολλά απο τα Βυζαντινά ιερά κείμενα είναι νεκρά ή «βαριά» ή βαρετά. Αυτό είναι διαφορετικό. Ο Ιωάννης Μόσχος πέρασε καλά, γελασε κιόλας στo ταξίδι του. Έγραψε ένα βιβλίο που ήταν ταξιδιωτικό, ιστορικό και πνευματικό μαζί. Ως δημοσιογράφος έγραφα ιστορίες για σχεδόν 5 χρόνια. Είχα ήδη γράψει ένα άρθρο για τους κόπτες, ένα άρθρο για τους χριστιανούς της Παλαιστίνης, ένα για τους Αρμένιους, και συνειδητοποίησα πως όλα αυτά ήταν μια ιστορία, μια κοινή ιστορία που δεν είχε ειπωθεί μέχρι τότε.
Το περίεργο, πάντως, με τη Σκιά του Βυζαντίου είναι ότι ενώ ξεκινήσατε να γράφετε ένα βιβλίο για τον Χριστιανισμό, το Ισλάμ προβάλλει ως μια πιο ανεκτική θρησκεία.
Ναι, είναι ακριβώς το αντίθετο από αυτό που ξεκίνησα να γράψω. Όχι ότι είναι ανεκτικό το Ισλάμ, αλλά ήταν πολύ πιο ανεκτικό σε σχέση με την Ευρώπη. Δες τι συνέβη στην Ευρώπη με τους Εβραίους ανά τους αιώνες - όχι ότι ήταν εύκολα γι' αυτούς τα πράγματα στη οθωμανική αυτοκρατορία, αλλά η σύγκριση είναι απίστευτη. Το Ολοκαύτωμα ήταν απλώς το τελειωτικό χτύπημα. Δες την ιστορία της Θεσσαλονίκης: ένας μεγάλος εβραϊκός πληθυσμός, που δεν είχε πάντα τέλειες σχεσεις με τους ντόπιους αλλά συνυπήρχε μαζί τους, μέχρι που η Δυτική Ευρώπη εισέβαλε στην Ελλάδα. Μπορείς να καταλάβεις την άποψη των Αράβων ότι η Δύση είναι πολύ λιγότερο διαλλακτική.
Διάβασα ότι μεγαλώσατε σε ένα άκρως θρησκευόμενο περιβάλλον και η αλήθεια είναι ότι σε όλα σας τα βιβλία αναφέρεστε, έστω έμμεσα, στη θρησκεία.
Η θρησκεία εμφανίζεται εκεί που δεν το περιμένεις. Γίνομαι όλο και λιγότερο θρήσκος καθώς περνούν τα χρόνια. Είμαι από μια αυστηρή οικογένεια καθολικών, ο αδερφός μου είναι παπάς, όπως και ο θείος μου, ενώ οι γονείς μου πηγαίνουν καθημερινά στην εκλησσία. Στην Ινδία που συνυπάρχουν τόσο πολλές θρησκείες, το να εμμένεις στη θρησκεία με την οποία μεγάλωσες και το να πιστεύεις χωρίς να αμφισβητείς, ειδικά τώρα που η Καθολική Εκλησσία γίνεται όλο και πιο συντηρητική, μου φαίνεται τουλάχιστον περίεργο. Με συγκινεί η θρησκευτική μουσική, η λειτουργία σε ενα μοναστήρι ,αλλά νομίζω ότι η θρησκεία, τουλάχιστον όσον αφορά τη δουλειά μου, είναι ένας πολύ ενδιαφέρων τρόπος για να μπω στο μυαλό των ανθρώπων και στην καρδιά τους.
Γιατί λέτε οτι πιστεύετε όλο και λιγότερο;
Γιατί όσο πιο πολύ μελετάω τη θρησκεία ως συγγραφέας, τόσο πιο πολύ συνειδητοποιώ πόσο παράξενες μπορούν να είναι οι πεποιθήσεις των ανθρώπων. Το να πιστεύεις στενά στο πλαίσιο του δόγματος μέσα στο οποίο γεννήθηκες είναι κάπως κοντόφθαλμο. Moυ αρέσει αυτή η ιδέα που υπάρχει και στην Ορθοδοξία, ότι ο Θεός βρίσκεται στην καρδιά μας, δεν είναι κάποια απόμακρη φιγούρα στους ουρανούς.
Σκεφτήκατε να γίνετε ορθόδοξος κατά τη διάρκεια του ταξιδιού σας;
Αγαπώ την Ορθοδοξία, αλλά δεν σκέφτηκα να γίνω ορθοδοξος. Πρέπει να πω πως εκτός από την πλευρά της Ορθοδοξίας που αγάπησα -μίλησα με κάποιους πνευματικούς ανθρωπους, είδα υπεροχα μέρη, εξασφάλισα μια αίσθηση ηρεμίας- γνώρισα και μερικούς από τους μεγαλύτερους θρησκόληπτους και γεμάτους μίσος ανθρώπους που έχω γνωρίσει στη ζωή μου. Γνώρισα μερικούς από τους πιο φανατισμένους ανθρώπους από κάθε θρησκεία σε εκείνο το ταξίδι. Ξεκίνησε από τον τον Άθω, συνέχισε με διάφορους, μουσουλμάνους φανατικούς, Εβραίους άποικους, τρελαμένους κόπτες. Ήταν από τις πιο ενδιαφέρουσες χρονιές που έχω περάσει ποτέ, αλλά δεν είχα κάποια θρησκευτική επιφοίτηση, αν και ήμουν ανοιχτός σε αυτή την πιθανότητα. Αντί γι' αυτό, αηδίασα από τη μισαλλοδοξία, το μίσος και την προθυμία με την οποία ήταν διατεθειμένοι αυτοί οι άνθρωποι να στείλουν στην κόλαση οποιονδήποτε αλλόθρησκο, κι αυτό ίσχυε τόσο για έναν Παλαιστίνιο όσο και για έναν της Χεζμπολά στο Λίβανο. Στη Μέση Ανατολή βλέπει κανείς τα καλύτερα αλλά και τα χειρότερα της πίστης στον Θεό.
Μιας και μιλάμε για το Άγιο Όρος, αναρωτιέμαι αν ισχύει το ότι μια θεία του παππού σας έμεινε ένα μήνα στο Άγιο Όρος
Όχι μόνο αυτό, αλλά η βικτωριανή θεία μου ταξίδευε με δυο άντρες και μάλλον οχι εντελώς αθώα. Από τα γράμματα βγαίνει ξεκάθαρα το συμπέρασμα ότι είχε περάσει μια ολόκληρη εβδομάδα σε μια σκηνή στον Άθω και οι μοναχοί τής έφερναν φαγητό. Να και μια γυναίκα που επέζησε από την κατάρα της Παναγίας, ενώ, προφανώς, δεν ήταν αγία ή παρθένα!
Είπατε ότι η Ινδία είναι από τα λίγα μέρη που οι θρησκείες μπορούν ακόμα να συνυπάρχουν...
Aλλά και να συγκρουστούν . Σε όλη την ιστορία υπάρχουν περίοδοι σύγκρουσης και περίοδοι συγκρητισμού και συνύπαρξης - και οι δυο έννοιες συνυπάρχουν. Τη μία χρονιά οι χωριάτες ζουν αρμονικά όλοι μαζί, την επόμενη έμφανίζεται ένας νέος ηγεμόνας και οι πιστοί της μιας θρησκείας καίγονται στην πυρά. Δεν είναι κάτι καινούργιο αυτό, υπάρχει από τον 6ο αιώνα.
Μα δεν υποθέτουμε πως με τα χρόνια η κοινωνία γίνεται όλο και πιο πολυπολιτισμική;
Μα όχι, αυτό έρχεται και φεύγει.Σκέψου οτι ο τζαϊνισμός, o ινδουισμός και ο βουδισμός είναι τρεις μη βίαιες θρησκείες. Τον 6ο αιώνα υπήρχε μια έντονη και βίαιη διαμάχη μεταξύ τζαϊνισμού και βουδισμού. Συχνά ο κόσμος θεωρεί ότι το Ισλάμ είναι η μόνη βίαιη θρησκεία και το Ισλάμ έχει φήμη για θρησκευτικές κτηνωδίες, αλλά δεν είναι έτσι. Η χριστιανική βία προϋπάρχει της ισλαμικής.
Πώς γίνεται η αλλαγή αυτή όμως;
Η ιστορία της Μέσης Ανατολής αλλάζει ουσιαστικά με τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, και φυσικά με την άφιξη της ευρωπαϊκής ιδέας του εθνικισμού. Από τον 19ο αιώνα υπάρχει η ιδέα των ξεχωριστών εθνικοτήτων: oι Έλληνες ανεξαρτητοποιούνται, οι Βούλγαροι το ίδιο, κι αυτό αναπαράγεται σε όλη την αυτοκρατορία, μέχρι και τις μέρες μας, με τον κατακερματισμό και της Σερβίας ή της Γιουγκοσλάβιας.
Είναι περίεργο που μιλάτε για τον κατακερματισμό. Στο πρώτο σας βιβλίο, Στα Βήματα του Μάρκο Πόλο, μιλούσατε για τους Ιughurs, τη μικρή κοινότητα μουσουλμάνων της Κίνας, και πλέον είναι πολύ επίκαιρο το θέμα γιατί ζητούν την ανεξαρτησία τους.
Είναι περίεργο. Πολλές από τις περιοχές για τις οποίες έχω γράψει έρχονται πάλι στην επικαιρότητα. Ειδικά για τη Σκιά του Βυζαντίου, πιστεύω πως θα μπορούσα να γυρίσω πίσω και να ξανακάνω ακριβώς τό ίδιο ταξίδι. Θα έχει αλλάξει εντελώς το τοπίο. Ας πούμε, οι χριστιανοί του Ιράκ ήταν σχεδόν 5 εκατομμύρια και τώρα πια έχουν φύγει μετά την καταστροφή της χώρας και τον θρησκευτικό φανατισμό που ακολούθησε την αμερικάνικη εισβολή. Κάποιοι έχουν πάει στη Συρία - έγραψα κι ένα κομμάτι γι' αυτούς. Πολλοί ζουν χαρη στην πρόνοια στη Δαμασκό σε hostels - χιλιάδες πρόσφυγες, που ήταν μάλιστα και από ενα περιβάλλον μεσοαστικό, δικηγόροι, γιατροι, οδοντογιατροί, μηχανικοί.
Θα θέλατε να επιστρέψετε σε αυτή την περιοχή; Να ξαναγράψετε γι' αυτήν εννοώ.
Λατρεύω αυτή την περιοχή του κόσμου και βρήκα τυχαία σε κάτι αρχεία μια ιστορία που με ενδιαφέρει - είναι σαν τους White Mughals», αλλά η ιστορία εξελίσσεται στην Πελοπόννησο. Υπήρχε ένας άντρας που λεγόταν Henry Hyde, ήταν Άγγλος έμπορος στο Λεβάντε και με τον καιρό έγινε πάμπλουτος κάνοντας εμπόριο σταφίδας. Έγινε τόσο πλούσιος που αγόρασε ενα κομμάτι της Πελοποννήσου από τους Τούρκους. Έγινε κάτι σαν κυβερνήτης με τεράστια ισχύ και κύρος. Οταν ξέσπασε ο αγγλικός εμφύλιος πόλεμος μεταξύ της Βουλής και του βασιλιά, αυτός, ως αριστοκράτης, πήγε με τον Βασιλιά, και μάλιστα έπεισε τον Σουλτάνο να του παραχωρήσει κάποια οθωμανικά πλοία για να πολεμήσει υπέρ του βασιλιά. Στο τέλος, άρχισε να αποτελεί τόσο μεγάλη απειλή για την αγγλική Βουλή, που στείλανε μια ομάδα να τον απαγάγει από την Πελοπόννησο, να τον φερει πίσω στη Βρετανία. Τον εκτέλεσαν στον Πύργο του Λονδίνου.
Μιας και μιλάμε για την Οθωμανική Αυτοκρατορία, αναρωτιέμαι τι πιστεύετε σχετικά με τον επαναπατρισμό των μαρμάρων του Παρθενώνα;
Νομίζω ότι πρέπει να δει κανείς τα μάρμαρα ως κομμάτι ενός μεγαλυτερου τοπίου: τα μουσεία όλου του κόσμου κατέχουν εκθέματα από άλλες κουλτούρες και πολλά από αυτά τα αντικείμενα αποκτήθηκαν με ύποπτο τρόπο. Δεν νομίζω ότι τα μάρμαρα του Παρθενώνα είναι ξεχωριστά. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πολιτιστικά ανήκουν στην Ελλάδα. Αλλά, αν χρησιμοποιήσεις αυτό το επιχείρημα, θα πρέπει να δώσεις τα αιγυπτιακά πίσω στους Αιγύπτιους και τα αντικείμενα της κλασικής περιόδου στην Ιταλία και ούτω καθεξής. Αρχίζεις να χωρίζεις τις κουλτούρες, λες και είναι μονολιθικά μπλοκ και τα παιδιά που μεγαλώνουν στο Λονδίνο ή στη Νέα Υόρκη δεν θα ξέρουν τίποτα γι' άλλες κουλτούρες. Νομίζω οτι εμπλουτίζει κανείς τη ζωή του ζώντας πολυπολιτισμικά - το να μπορείς να πας σε ένα ινδικό κονσέρτο, να φας φαγητό απο την Καραϊβική και να πας να δεις τα Μάρμαρα στο Βρετανικό Μουσείο είναι υπέροχο. Θα μου κακοφαινόταν, αν έπρεπε να πάω στην Ελλάδα για να δω ελληνικά πράγματα ή αν έπρεπε να παω στην Ινδία για να φάω ινδικό φαγητό. Ηθικά καταλαβαίνω το ελληνικό επιχείρημα. Αλλά γιατί να δώσουμε πίσω τα μάρμαρα του Παρθενώνα κι όχι τα αιγυπτιακά φαγιούμ;
Τώρα με το Νέο Μουσείο υπάρχει το επιχείρημα ότι θα πρέπει το έργο να είναι πλήρες.
Κι όμως, τα μεγάλα μουσεία του κόσμου, είτε στο Λονδίνο είτε στο Παρίσι, είτε στο Βερολίνο, είναι γεμάτα με αριστουργήματα από όλο τον κόσμο. Και εξάλλου ένα κομμάτι αυτού του επιχειρήματος είναι ότι αν, ας πούμε, όλοι οι θησαυροί του Αφγανιστάν είχαν αφεθεί στο Αφγανιστάν, εκεί οι Ταλιμπάν θα τα είχαν καταστρέψει όλα.
Είναι το ίδιο επιχείρημα που χρησιμοποιούν στο Βρετανικό Μουσείο, ότι δηλαδή ο Έλγιν τα πήρε για να τα προστατέψει.
Ωραία, και τι να κάνουμε; Να επιστρέψουμε όλους τους θησαυρούς πίσω; Τους περσικούς θησαυρούς; Τα υπέροχα ινδικά αγάλματα; Να τα στείλουμε όλα πίσω;
Πολύ βολικό το επιχείρημά σας, αλλά το Βρετανικό Μουσείο, σε αντίθεση με το Μουσείο του Βερολίνου, είναι ένα πολύ αποικιοκρατικό μουσείο.
Μα αυτό ισχύει για όλα τα μεγάλα ευρωπαϊκά μουσεία.
Η Γερμανία όμως, σε αντίθεση με τη Βρετανία, δεν ήταν αποικιοκρατική δύναμη.
Ναι, αλλά ο Έλγιν αγόρασε τα μάρμαρα, ήταν μία αγορά ενός ταξιδιώτη.
Ναι, όταν η Ελλάδα ήταν υπό οθωμανική κατοχή.
Καταλαβαίνω ηθικά τη θέση της Ελλάδας. Αλλά κάποια από τα μεγαλύτερα ιδρύματα γνώσης του κόσμου είναι με τον ένα τρόπο ή με τον άλλο τρόπο αποικιοκρατικά.
Είπατε ότι πιστεύετε σε μουσεία που έχουν εκθέματα απ' όλον τον κόσμο. Διαβάζοντας τα βιβλία σας, προβάλλει έντονα η πεποίθηση ότι μια κουλτούρα ή ένας λαός περνάει περίοδο πραγματικής άνθησης όταν μπορεί να απολαύσει τα αγαθά της πολυπολιτισμικότητας. Πιστεύετε ότι η πολυπολιτισμικότητα, λοιπόν, ή ο συγκρητισμός έχουν μέλλον;
Πιστεύω ότι αν δείχνει κάτι το White Mughals είναι το πώς οι πολυπολιτισμικές κοινότητες μπορούν να αλλάξουν μέσα σε μια στιγμή. Σκέψου οτι το 1780 στην Ινδία το 1/3 των Άγγλων άφηνε τα υπάρχοντά του σε Ινδές. Μέχρι το 1830 αυτό το ποσοστό είχε σχεδόν εξαφανιστεί χάρη στη μισαλλοδοξία και την προκατάληψη. Αυτό σιγά σιγά οδήγησε στα μονοεθνικά κράτη αυτού του είδους. Σκέψου πόσο πιο πολυπολιτισμική ήταν η Ελλάδα 120 χρόνια πριν: Εβραίοι, μουσουλμάνοι, σούφι και τώρα είναι 95% ορθόδοξη. Το ίδιο ισχύει και για την Κωνσταντινούπολη: κάποτε ήταν το σταυροδρόμι της Ανατολής και της Δύσης και τώρα είναι 99% τουρκική.
Γι' αυτό σάς αρέσει η Ινδία;
Ακριβώς γι' αυτό! Σίγουρα, με τη χάραξη των συνόρων το 1947 έγιναν ανταλλαγές πληθυσμού μεταξύ Ινδίας και Πακιστάν, αλλά η Ινδία παραμένει μια πολυεθνική, πολυθρησκευτική χώρα. Η ινδική κουλτούρα είναι φοβερά πλούσια γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο.
Πιστεύετε ότι διανύουμε μια περίοδο όπου έχουμε χάσει την ικανότητά μας να ζούμε ειρηνικά;
Όχι, όχι καθόλου. Πιστεύω ότι πολλές δυτικές χώρες πλέον έχουν μεγάλους πολυπολιτισμικούς πληθυσμούς, συχνά λόγω του αποικιοκρατικού τους παρελθόντος.
Ναι, αλλά δεν είναι μια εύκολη σχέση αυτή.
Όχι, δεν είναι, αλλά και οι εθνικές και οι φυλετικές σχέσεις δεν ήταν ποτέ εύκολες. Νιώθω όμως πιο αισιόδοξος από τότε που έφυγε ο Μπους από την εξουσία κι ακούγοντας τον Ομπάμα να μιλάει με θέρμη για τους μουσουλμάνους της Αμερικής. Mετά την 11η Σεπτεμβρίου, αυτό που ήταν εντελώς καταθλιπτικό ήταν όλη αυτή η ρητορική του μίσους και των διακρίσεων. Ήταν και η εποχή που κυκλοφόρησε η Σύγκρουση των πολιτισμών του Σάμιουελ Χάντινγκτον, και που ένα σωρό έξυπνοι άνθρωποι που δεν είχαν ξανασκεφτεί αυτά τα θέματα πίστευαν αυτά τα σκουπίδια για το πώς το Ισλάμ ήταν ασύμβατο με τις άλλες θρησκείες. Νομίζω πως όλο αυτό έχει πια ξεπεραστεί. Νομίζω πως υπήρχε μια στιγμή μετά την 11 Σεπτεμβρίου που το μέλλον της πολυπολιτισμικότητας ήταν προς συζήτηση, αλλά νομίζω ότι τώρα τα πράγματα είναι καλύτερα. Όλα τα προβλήματα έχουν τον λόγο τους. Νομίζω ότι αν λυνόταν το θέμα της Παλαιστίνης και σταματούσε η Αμερική να τη βλέπει ως τον εχθρό, η ένταση της πίεσης θα μειωνόταν δραστικά. Πολλά από τα προβλήματα της Μέσης Ανατολής τα προκαλεί η αμερικανική εξωτερική πολιτική. Με κάποιον τρόπο καταφέρνουν να ανακατεύονται και να υπεκφεύγουν ταυτόχρονα. Νομίζω όμως πως τώρα που έχει αλλάξει η Αμερική την πολιτική της, η Δύση θα πάψει να είναι ο εχθρός στα μάτια της Μέσης Ανατολής. Απ' την άλλη, όμως, όλο αυτό είναι σαν παιχνίδι και η μπάλα είναι ακόμα στο γήπεδο. Τίποτα δεν έχει τελειώσει ακόμα.
σχόλια