Υπάρχει μια ρήση του Γερμανού ποιητή Φρίντριχ Χέλντερλιν που λέει "εκεί που φυτρώνει ο κίνδυνος, εκεί αναπτύσσεται και αυτό που μας σώζει". Η συγκεκριμένη ρήση ταξίδεψε πολύ μέσα στον εικοστό αιώνα. Ο Χάιντεγκερ έγραψε πολλά κείμενα ξεκινώντας από αυτό τον λόγο του αγαπημένου του ποιητή. Άλλοι, όπως ο αιωνόβιος πια, Εντγκάρ Μορέν την ανασύρουν ακόμα μιλώντας για τις δυνατότητες της ανθρωπότητας μετά την πανδημία και τις αλλεπάλληλες κρίσεις των τελευταίων δεκαετιών.
Το 2020 που φεύγει φιλοξένησε έναν μεγάλο κίνδυνο και ο λόγος του Χέλντερλιν προσαρμόστηκε στο δράμα του παρόντος. Τώρα μάλιστα μπορούμε να αστειευτούμε λέγοντας ότι "αυτό που θα μας σώσει" είναι δυο τσιμπήματα, όσο δηλαδή χρειάζεται ο εμβολιασμός για την ολοκλήρωσή του. Εδώ η Ιστορία μας προσφέρει πάλι ένα από τα γνωστά της παράδοξα. Γιατί όμως παράδοξο; Γιατί στους στοχαστές του εικοστού αιώνα που την χρησιμοποίησαν, η ρήση του Χέλντερλιν είχε συνδεθεί κυρίως με την έντονη κριτική στην εξουσία της τεχνολογίας και της επιστήμης. Όσοι πήγαν να σκεφτούν τον κόσμο μας ανατρέχοντας στο λόγο του ποιητή δεν έβλεπαν κάποια "σωτηρία" μέσα από τις συμβατικές επιστημονικές τεχνολογίες και τις εφαρμογές τους. Αντίθετα, η ιδιαίτερη ατμόσφαιρα της ρήσης του Χέλντερλιν (ιδίως στο γερμανικό της πρωτότυπο) έγινε χρησμός και ξόρκι για τις απειλές της τεχνολογικής νεωτερικότητας. Ο κίνδυνος υπερτονίστηκε, έγινε ένα τεράστιο σιδερένιο πλέγμα όπου η "σωτηρία" αναβαλλόταν για ένα αμφίβολο μέλλον.
Ένας συγκεκριμένος κίνδυνος (η απειλή του covid) ελέγχεται και μάλλον θα περιοριστεί σημαντικά με την αποφασιστική παρέμβαση της τεχνολογικά εξοπλισμένης επιστήμης. Η "σωτηρία" μας έγινε μια σειρά από βήματα, χρονοδιαγράμματα στην πορεία προς την "ανοσοποίηση". Μάλλον αυτό είναι που ξενίζει και ενοχλεί κάποιους διανοούμενους, καλλιτέχνες και άλλους που αισθάνονται πως ένα εμβόλιο – κάτι δηλαδή τόσο άψυχο και πλαισιωμένο από τις κρατικές εξουσίες και τις καπιταλιστικές εταιρίες – δεν μπορεί να αξίζει πραγματικά τον κόπο.
Να λοιπόν το παράδοξο της στιγμής που ζούμε: ο καινούριος χρόνος φτάνει και μας χαρίζει μια συμβατική εκδοχή για τον κίνδυνο και για τη σωτηρία. Ένας συγκεκριμένος κίνδυνος (η απειλή του covid) ελέγχεται και μάλλον θα περιοριστεί σημαντικά με την αποφασιστική παρέμβαση της τεχνολογικά εξοπλισμένης επιστήμης. Η "σωτηρία" μας έγινε μια σειρά από βήματα, χρονοδιαγράμματα στην πορεία προς την "ανοσοποίηση". Μάλλον αυτό είναι που ξενίζει και ενοχλεί κάποιους διανοούμενους, καλλιτέχνες και άλλους που αισθάνονται πως ένα εμβόλιο – κάτι δηλαδή τόσο άψυχο και πλαισιωμένο από τις κρατικές εξουσίες και τις καπιταλιστικές εταιρίες – δεν μπορεί να αξίζει πραγματικά τον κόπο. Αυτό που μας σώζει δεν πρέπει να είναι κάτι μεγαλύτερο, πιο ευγενές και απελευθερωτικό; Δεν έχουμε εδώ μια επιβιωτική, «χαμηλή» πτήση της ανθρωπότητας, μια ελέω ανάγκης πατέντα;
Αποχαιρετώντας το σκληρό 2020 έχω τον πειρασμό να υποστηρίξω το αντίθετο από την παραπάνω περιφρονητική νότα. Να πω ότι μόνο όταν η αφηρημένη ιδέα της σωτηρίας των ανθρώπων μεταφράστηκε σε συγκεκριμένες χειρονομίες, μόνο τότε απόκτησε κοινωνικό νόημα και έχασε το μυστικιστικό της λούστρο. Στο κουβάρι των ανθρώπινων δραμάτων που παίζονται συνήθως σε ένα ασφυκτικό εδώ και τώρα, ‘αυτό που μας σώζει’ μπορεί πραγματικά να είναι κάτι φιλοσοφικά ρηχό και ποιητικά άνοστο: κάποτε ήταν η πενικιλίνη ή το αντισυλληπτικό χάπι, τώρα ένα εμβόλιο. Στη νεότερη Ιστορία υπάρχει ένα πολύ μεγάλο σχετικό κεφάλαιο που το προσπερνούν συνήθως οι αφηγήσεις που βυθίζονται στα πολιτικά γεγονότα, είτε στις κοινωνικές επαναστάσεις και τις πολεμικές περιπέτειες: το κεφάλαιο αυτό περιέχει ένα πλήθος από παρόμοια σωτήρια γεγονότα που δεν διαθέτουν αύρα.
Πώς να συγκινήσει τις καλλιτεχνικές και πολιτικές μας ψυχές η εφεύρεση των αποχετευτικών συστημάτων για τις μεγαλουπόλεις (που έζεχναν μέχρις σχεδόν τον εικοστό αιώνα), ο καθαρισμός του πόσιμου νερού για εκατομμύρια κατοίκους (που τους αποδεκάτιζαν για αιώνες ο τύφος και οι δυσεντερίες) τα συστήματα κλιματισμού και όλα τα άλλα που αφαίρεσαν κάμποσα στρώματα βαρβαρότητας από την καθημερινή ζωή μυριάδων ανθρώπων; Και πως να αποδεχτούν κάποιοι πως μια ιατρική ή τεχνική επινόηση μπορεί να αλλάζει τις κοινωνίες με τρόπο πιο βαθύ και περισσότερο δραστικό από τα δικά του γραπτά σχέδια; Πληγώνει και τον ναρκισσισμό μας το ότι πρέπει να νιώθουμε ευγνωμοσύνη για πράγματα που δεν τα ελέγχουμε γνωστικά και δεν ανήκουν στο δικό μας πεδίο.
Ο νέος χρόνος έρχεται λοιπόν με το δώρο μιας καινούριας μετάφρασης στη ρήση του Χέλντερλιν. Πραγματικά, εκεί όπου ο κίνδυνος υψώθηκε και αγκάλιασε όλη την ανθρωπότητα, εκεί φύτρωσε κάτι σαν σωτηρία ή, για να είμαστε ακριβείς, σαν υπόσχεση σωτηρίας. Δεν παραμερίζει φυσικά όλα όσα περιμένουν στη σειρά και είναι εξίσου πλανητικές απειλές: η αδιάψευστη κλιματική αποδιοργάνωση, οι θηριώδεις ανισότητες, οι βαναυσότητες από τους νέους ολοκληρωτισμούς, όλα αυτά περιμένουν τις δικές τους θεραπείες που έχουν όμως άλλες δυσκολίες.
Τελευταίο κείμενο του ΄20 εδώ και η συνηθισμένη δόση κριτικής απαισιοδοξίας (άφθονα επιβεβαιωμένης τον χρόνο που κλείνει) μπορεί πια να δώσει τη θέση της στη βελτιοδοξία, στην αίσθηση δηλαδή ότι μπορούμε να πάμε –συλλογικά- καλύτερα. Γιατί όχι;
