Στις αρχές της ελληνικής κρίσης, μια γνωστή μετέφερε σκηνές από το Μαυροβούνιο, πώς άλλαζαν οι άνθρωποι μέσα στο καμίνι της κρίσης. Στην αρχή είχαν ελπίδες, σιγά-σιγά όμως τα πρόσωπα σκλήρυναν, στέγνωσαν, τα χαμόγελα πάγωσαν.
Ένας άλλος περιέγραφε σκηνές από τους δρόμους της Αργεντινής. Αυτοκίνητα ξεχαρβαλωμένα, κόσμος που έχασε ξανά και ξανά τις ελπίδες του.
Αν πιστέψουμε γνωστά διεθνή media, η Ελλάδα και η Αθήνα όχι μόνο άντεξαν αλλά παρουσιάζουν και σημεία ανάτασης. Όσοι ζούμε εδώ ξέρουμε ότι αυτό είναι μόνο μία πλευρά της πραγματικότητας.
Τι άλλαξε στην Ελλάδα από το 2009 μέχρι το 2018; Άλλαξαν αρκετά για πολλούς, αλλά δεν ήλθαν τα πάνω κάτω.
Τα άτομα άλλαξαν αρκετά μετά το 2009, αλλά μεγάλοι θύλακες έμειναν σχεδόν ανέγγιχτοι στη συλλογική έκφραση. Μεγάλες ομάδες είναι πιθανόν να συγκινηθούν από κάποια νέα λαϊκίστικη κίνηση που θα υπόσχεται ελπίδα όσον αφορά τα οικονομικά ή την εικόνα της χώρας.
Άλλαξαν πάρα πολλά, όμως δεν είναι εύκολο να αποδοθούν όλα στην ελληνική οικονομική κρίση. Ορισμένες από τις αλλαγές τροφοδοτούνται και από παγκόσμιες τάσεις (αλλαγή της θέσης της γυναίκας, ριζική διαφοροποίηση της συμπεριφοράς των νέων, απόνερα της παγκοσμιοποίησης).
Η εταιρεία ερευνών qed ξεκίνησε την έρευνα people το 2009, δηλαδή στην αρχή της κρίσης. Την επαναλαμβάνει κάθε χρόνο με δείγμα 4.500 (πολύ μεγάλο γι' αυτού του είδους τις έρευνες). Τα συμπεράσματα είναι πολύ διαφωτιστικά για το τι έχει αλλάξει γύρω μας, τι αλλάζει διαρκώς.
Μπορεί να μην την «πηδήξαμε», μα την αντέξαμε την κρίση
Το ποσοστό αυτών που πιστεύουν ότι κινούμαστε σε λάθος κατεύθυνση έπεσε φέτος στο 80%, όσο δηλαδή ήταν και το 2009. (Με μια εξαίρεση, το ιστορικό και ανεπανάληπτο 2015, όλες τις άλλες χρονιές αυτοί που πίστευαν ότι πάμε σε λάθος κατεύθυνση ήταν περισσότεροι από το 80%).
Τα μηνύματα ότι αρκετοί άντεξαν την κρίση βγαίνουν και από δύο άλλους δείκτες. Αυτόν της συναισθηματικής ευημερίας, που επίσης έχει ξαναγυρίσει στο 2009, ενώ στα ενδιάμεσα χρόνια είχε κάνει βουτιά. Και από τον δείκτη κοινωνικής ενσωμάτωσης που δείχνει πόση ασφάλεια νιώθει ο κόσμος γύρω μας. Είναι πιο υψηλός φέτος από το 2009, ενώ ενδιάμεσα ήταν στα κάτω του.
Ένα μεγάλο μέρος του κόσμου προσαρμόστηκε. Αυτό δεν σημαίνει ότι είναι ευτυχείς ή χαρούμενοι.
Αυτά τα νούμερα δεν αμφισβητούν τη γενική αίσθηση περί ισοπέδωσης της μεσαίας τάξης ή της ύπαρξης ενός 20% περίπου που βρήκε τον τρόπο να βγει κερδισμένο από την κρίση (μην ρωτάτε πώς, υπάρχουν αρκετοί τρόποι, με κύριο τροφοδότη την αποφυγή πληρωμής φόρων).
Η γυναίκα κερδίζει πόντους. Συνεχώς!
Η κρίση επιτάχυνε στην Ελλάδα αυτό που συμβαίνει παντού στις δυτικές, τουλάχιστον, κοινωνίες. Η γυναίκα αποκτά ισχυρότερο ρόλο, είτε γιατί φέρνει (ολοένα και περισσότερα) λεφτά στο σπίτι, είτε γιατί είναι καλύτερος διαχειριστής των οικονομικών, είτε γιατί είναι περισσότερο ρεαλίστρια σε περιόδους κρίσης, είτε...
Μιλάμε για τάσεις, δεν έχει τελεσιδικήσει η μεταβίβαση της εξουσίας. Γι' αυτό βλέπουμε σε αρκετές περιπτώσεις μία σύζυγο που φέρνει αρκετά περισσότερα χρήματα στο σπίτι να έχει ταυτόχρονα τη μεγαλύτερη ευθύνη για τα παιδιά και να παραμένει «αρχόντισσα της κουζίνας και κυρά του νοικοκυριού».
Η μάχη όμως έχει κριθεί. Απλώς θα πάρει λίγο χρόνο η αναγγελία της τελικής έκβασης.
Οι νέοι προσαρμόστηκαν, με τον τρόπο τους
Τα στοιχεία της έρευνας δείχνουν ότι οι νέοι έκαναν αυτό που περιμέναμε. Προσαρμόστηκαν περισσότερο από κάθε άλλη γενιά σε αυτά που βρήκαν στο διάβα τους, σε εκείνα που τους φορτώσαμε οι προηγούμενοι.
Κάποιοι νέοι πήραν τον δρόμο της ξενιτιάς για να βρουν δουλειά και σεβασμό. Ορισμένοι βολεύονται με ευκαιριακές δουλειές, από εποχικές στον τουρισμό μέχρι μπαρ και ντελίβερι. Κάποιοι, τέλος, αρκούνται στο χαρτζιλίκι από τη σύνταξη των παππούδων, μια διαστροφή της κοινωνικής ζωής που βολεύει αρκετούς πολιτικούς να προβάλλεται ως μοντέλο.
Μ' αυτά και μ' αυτά, οι νέοι εμφανίζουν στην έρευνα της qed τον υψηλότερο δείκτη κοινωνικής ενσωμάτωσης, υψηλότερο απ' αυτόν που είχε η αντίστοιχη γενιά το 2009.
Η γενιά που φαίνεται ότι ζορίζεται να συμφιλιωθεί με αυτά που της έπεσαν στο κεφάλι είναι οι πιο ηλικιωμένοι (γεννημένοι μεταξύ 1945 και 1955).
Το 2009 αυτές οι ηλικίες απολάμβαναν τη μεγάλη ανταπόδοση (πρόωρες και μεγάλες συντάξεις, λιβανιστήρι απ' όλους τους πολιτικούς και τα κανάλια). Τώρα έχουν μείνει οι κολακείες από τους πολιτικούς, ενώ συνεχώς αυξάνεται το όριο της ηλικίας συνταξιοδότησης και μειώνονται οι συντάξεις (παρόλο που, ακόμα, ένα μεγάλο μέρος όσων παίρνουν σύνταξη είναι περί τα 55).
Θολό το όνειρο για έναν σύντροφο, μια δουλειά, ένα κόμμα
Στα πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία της έρευνας, η δυναμική διαφοροποίηση στα θέματα στα οποία οι Έλληνες «κρεμόντουσαν» από κάτι μοναδικό. Έψαχναν π.χ. για έναν σύντροφο που γινόταν το κέντρο του κόσμου (μέχρι να...).
Τώρα, όπως δείχνουν τα στοιχεία της qed, αρκετοί απ' όσους είναι κάτω των 45 έχουν δημιουργήσει έναν κόσμο από φίλους/φίλες και ο/η σύντροφος –αν βρεθεί, όταν βρεθεί− δεν τα παίρνει όλα δικά του, γίνεται συμπληρωματικό στοιχείο του κόσμου που έχει δημιουργηθεί ήδη. Οι άνθρωποι δεν αλλάζουν πια για το ρομαντικόν του έρωτος (και το όνειρο της οικογένειας).
Με τόσο πολλά που έχουν αλλάξει στον κόσμο της εργασίας, οι νεότερες γενιές δεν ψάχνουν πια για τη δουλειά-όνειρο. Αναζητούν τον επόμενο εργοδότη ή το επόμενο project − αρκετοί έχουν μάθει να ζουν χωρίς εργοδότη ή να τον αλλάζουν συχνά.
Τέλος, ενώ παραμένει υψηλός ο βαθμός ενασχόλησης με την πολιτική, έχει μειωθεί δραστικά η στενή σχέση με κάποιο κόμμα. Σιγά τα νέα, θα μου πείτε.
Εκκλησία και πατρίδα
Ένα μέρος των πολιτών βλέπει ότι καθυστερούν ή λοξοδρομούν τα σχέδιά τους για οικογένεια και δουλειά, ενώ έχουν απορρίψει ήδη την κομματική ένταξη. Ένα αξιοσημείωτο μέρος αυτής της κατηγορίας, που βλέπει να αδυνατίζουν οι παραδοσιακοί πυλώνες (οικογένεια, δουλειά, κόμμα), καταφεύγει στην Εκκλησία και στην πατρίδα.
Η έρευνα εντοπίζει κάτι φαινομενικά παράδοξο: συνυπάρχουν παραδοσιακά χαρακτηριστικά (ρόλος άντρα/γυναίκας, ένταξη σε συλλογικές δράσεις, πλάνο ζωής, πατρίδα, θρησκεία) με μετανεωτερικά (ενίσχυση του προσωπικού brand, δημιουργία προσωπικής εικόνας μέσα από τα social media, ευελιξία στις προσωπικές και επαγγελματικές επιλογές, κυνήγι της εμπειρίας).
Τα άτομα άλλαξαν αρκετά μετά το 2009, αλλά μεγάλοι θύλακες έμειναν σχεδόν ανέγγιχτοι στη συλλογική έκφραση. Μεγάλες ομάδες είναι πιθανόν να συγκινηθούν από κάποια νέα λαϊκίστικη κίνηση που θα υπόσχεται ελπίδα όσον αφορά τα οικονομικά ή την εικόνα της χώρας.
Αυτά, σε μια Ελλάδα όπου πάντοτε υπήρχε ισχυρή πόλωση και διχασμός σε όλα τα μεγάλα θέματα: είμαστε με την Ευρώπη ή εναντίον, κοσμοπολίτες ή πατριώτες, θέλουμε την Εκκλησία σφιχταγκαλιασμένη με το κράτος ή διαχωρισμό, θέλουμε μετανάστες ή κλειστά σύνορα.
Αλλάζουν τα άτομα, αλλά με την πρώτη ευκαιρία (π.χ. Μακεδονικό) αποκαλύπτεται –ξανά!− ότι οι αποκλίσεις είναι μεγάλες και βαθιές. Γλυκόπικρη παρηγοριά το ότι ο διχασμός και η πόλωση, που ήταν βασικό χαρακτηριστικό της Ελλάδας, έχουν εξαπλωθεί και «ποτίζουν» χώρες που ήταν για αιώνες στιβαρές, αυτοκρατορίες, σημαιοφόροι των αρχών του Διαφωτισμού και απόλυτα βέβαιες για την ανωτερότητα της δυτικής δημοκρατίας.
σχόλια