Κωμωδία & θεραπεία

Aυτό το κείμενο γράφτηκε την άνοιξη του 2017, αλλά με όλο τον ντόρο που έγινε σχετικά με την αντιπαράθεση Ακρίτα και Σεφερλή, θεωρώ πως είναι επίκαιρο ξανά.

Η ιδέα ξεκίνησε με αφορμή ένα ραντεβού, που είχαμε πάει με έναν από το Τίντερ για ποτό, και είχαμε κάτσει έξω γιατί είχε καλό καιρό. Απέναντι από τα τραπεζάκια που καθόμασταν, στο πεζοδρόμιο, περνούσε κόσμος. Κάποια στιγμή, ένας περαστικός σκοντάφτει και πέφτει. Εγώ αυθόρμητα αναφωνώ «ωχ!» ανησυχώντας αν ο άνθρωπος είναι καλά. Συγχρόνως, ο τύπος με τον οποίον έχω βγει, βάζει τα γέλια δυνατά. Γυρνάω και τον κοιτάζω, και εκείνη τη στιγμή ξέρω ότι τον βλέπω για τελευταία φορά.

Θυμάμαι ότι μοιράστηκα μαζί του τα συναισθήματά μου και διαμαρτυρήθηκε και είπε ότι είναι λογικό να γελάει, αυτό άλλωστε είναι το σλάπστικ που είναι από τα πρώτα είδη κωμωδίας, και φυσικά και είναι, η κωμωδία άλλωστε εμπεριέχει τραγωδία, ο πόνος είναι το πρωταρχικό στοιχείο που κάνει κάτι αστείο. Ναι. Μόνο που γενικά έχουμε προχωρήσει λιγουλάκι πιο μπροστά. Δεν βλέπουμε πια «Χοντρό & Λιγνό» (ω άσπλαχνοι Θεοί των αποδόσεων στα ελληνικά), δεν βλέπουμε πια Μπένι Χιλ –κι εγώ δεν άντεχα ποτέ ούτε Τομ & Τζέρι. Ας το πω από τώρα, θα το εξηγήσω μετά:

Το με τι γελάμε, είναι βαρόμετρο πολιτισμού.

Έχουν γραφτεί πάρα πολλά για το τι κάνει κάτι αστείο, και θα μπορούσα να παραθέσω όλες τις μορφές κωμωδίας, αλλά αν θες να μάθεις, είσαι μόνο ένα γκουγκλάρισμα μακριά. Έχει να κάνει με το αναπάντεχο στο συνηθισμένο, με την ανατροπή, με το στερεότυπο, με τo ρυθμό και τη σωστή στιγμή, με την επανάληψη, με χίλια δυο πράγματα που θα αγγίξουν το εκάστοτε κοινό και θα του χαρίσουν τον πολυπόθητο μικρό νοητικό οργασμό. Αλλά δεν μας νοιάζουν αυτά εδώ.

Ναι, ένα αστείο μπορεί να είναι σε βάρος κάποιου. Μπορεί να κοροϊδέψει ατυχίες, πόνο, αδυναμίες που δεν είναι επιλογές, όπως εμφάνιση, νοημοσύνη, διαφορετικότητα, οτιδήποτε ξεφεύγει από το συνηθισμένο. Από το «κανονικό». Αλλά μπορεί να είναι κι άλλα. Για παράδειγμα, μπορεί και να δαμάσει ή να εξαλείψει το φόβο. Σε περιόδους πολέμων, οι γελοιογραφίες και τα σκετσάκια που γελοιοποιούν τον εχθρό ήταν ανεκτίμητα για να κρατούν ψηλά το ηθικό.

Αν αυτό σου φαίνεται πολύ στρατευμένο, σκέψου το υπέροχο τρικ της J.K. Rowling στο Χάρι Πότερ, για το πώς να αντιμετωπίσεις ένα Μπόγκαρτ. Τα Μπόγκαρτς είναι σκοτεινά πλάσματα που μπορούν να πάρουν τη μορφή του μεγαλύτερού σου φόβου, όποιος κι αν ήταν αυτός. Ο μόνος τρόπος να τα πολεμήσεις, είναι να σκεφτείς έναν τρόπο να τα γελοιοποιήσεις.

Πέρα από πόλεμο και φαντασία, στην κωμωδία, τίποτα δεν κάνει resonate (σημαίνει να βγάζει τόσο νόημα που σε κάνει να το «νιώσεις»), όσο μια αληθινή ανθρώπινη εμπειρία. Όσο μια ανθρώπινη ιστορία. Σε ένα επίπεδο, ακόμα καθόμαστε μαζεμένοι γύρω από μια φωτιά και λέμε ιστορίες. Η πιο σημαντική πρώτη ύλη για αστεία είναι τα προσωπικά βιώματα. Η βαθιά κωμική και μάταιη φύση της ανθρώπινης κατάστασης.

Κι αυτό είναι ένα πιο σημαντικό μήνυμα από το «χαχα, έπεσε και χτύπησε». Ότι παρόλες τις διαφορές μας, μοιάζουμε περισσότερο από όσο νομίζουμε.

Στο σταντ απ, ο κωμικός βγάζει τον εαυτό του μπροστά, εκτίθεται, ανοίγεται, αυτοσαρκάζεται, το αστείο γίνεται εις βάρος του, και βλέπεις την πραγματικότητα από τη δική του σκοπιά, από τη δική του κλειδαρότρυπα στην οποία δεν θα είχες πρόσβαση ποτέ κανονικά. Σε κάνει να γελάς με την ατυχία του, με τις αδυναμίες του, τους φόβους ή την αποτυχία του, και να μπαίνεις στη θέση του. Να συνειδητοποιείς ότι όσο διαφορετικός κι αν είναι, κι εσύ έχεις νιώσει έτσι. Να ταυτίζεσαι. Να κουνάς το κεφάλι ξεκαρδισμένος και να φωνάζεις «ναι ρε φίλε!»

Και τότε δεν χρειάζεται πια να υποκρίνεσαι ότι εσύ είσαι τέλειος ή ότι τέλεια είναι η ζωή σου. Μπορείς να παραδεχτείς ότι έχεις κι εσύ αδυναμίες, κουσούρια, ελαττώματα, μικρές αηδιαστικές σκέψεις και συνήθειες για τις οποίες φοβάσαι ότι κανείς δεν θα μπορέσει ποτέ να σ’ αγαπήσει. Όλοι έτσι είμαστε. Και παρόλο που προσπαθούμε, όλοι κάποιες φορές αποτυγχάνουμε. Μερικές φορές εντυπωσιακά. Δεν πειράζει. Στο τέλος, επιβιώνουμε. Αν καταφέρεις να γελάσεις μ’ αυτό που είσαι ή μ’ αυτό που σου συνέβη, σημαίνει ότι όλα θα πάνε καλά. Αυτό είναι μεγάλη παρηγοριά και κάνει τον Άλλον, όποιος κι αν είναι, να έρχεται πιο κοντά. Γιατί «είναι σαν εμένα, είμαι σαν αυτόν».

Χρωστάμε ευγνωμοσύνη στους κωμικούς που έχουν αποκωδικοποιήσει την πραγματικότητα, απενοχοποιώντας τις αδυναμίες μας και κάνοντας πιο εύπεπτα τα ζητήματα που μας καίνε, αλλά που κανείς δεν θέλει να κάτσει να συζητήσει σοβαρά.

Ο κωμικός δημιουργός μπορεί να ρίξει φως σε πτυχές της πραγματικότητας που παίρνουμε σαν δεδομένες και που περνάνε απαρατήρητες. Μέσα από ένα καλά δομημένο αστείο, μπορεί να σου μιλήσει για ένα «δύσκολο» και ταμπού θέμα, χωρίς να ξενίσει. Να δημιουργήσει μια νέα οπτική, έναν καινούριο τρόπο να δεις κάτι, να ανοίξει ένα νέο παραθυράκι.

Ο κωμικός δημιουργός μπορεί να σου δείξει ότι τα πράγματα δεν είναι όπως θα έπρεπε να ήταν, ούτε όπως είναι λογικό να είναι. Ότι αν τα δεις λίγο αλλιώς ή στην υπερβολή τους, πολλά από αυτά που δεχόμαστε χωρίς αμφισβήτηση, είναι σουρεάλ και παράλογα. Και ίσως –λέμε, ίσως- δεν θα έπρεπε να είναι έτσι.

Η κωμωδία μπορεί να σηκώσει έναν καθρέφτη στην κοινωνία, και να της δείξει την αντανάκλασή της, τους αυθαίρετους κανόνες της, τις κομπλεξικές εμμονές της, τα ελαττώματα και τις ακατανόητες επιλογές της. Με την ευχή ότι αν τα δούμε, θα θελήσουμε να τα διορθώσουμε. Μοιάζει με προπαγάνδα; Μπορεί και να είναι.

Η καλή κωμωδία μπορεί να είναι μέσον κοινωνικής συνειδητοποίησης και αλλαγής.

Τα αστεία γίνονται το μαχαίρι που ξεφλουδίζει το κρεμμύδι της πραγματικότητας, το καλέμι που σφυροκοπά και σπάει στρώση-στρώση τις παγιωμένες αντιλήψεις που διαιωνίζουν τις ανισότητες. Το χιούμορ είναι ανεκτίμητο στην αντίσταση ενάντια στην αδικία, γιατί επαναπροσδιορίζει την πραγματικότητα. Ειδικά στα ζητήματα διαφορετικότητας, σεξισμού και ρατσισμού, είναι το τέλειο όχημα.

Απ’ την άλλη, τα στερεότυπα είναι απαραίτητα στην κωμωδία. Δεν μπορείς να χτίσεις ένα αστείο αν δεν μιλήσεις για πράγματα που είναι γύρω μας, για γνωστές ιδέες, αναγνωρίσιμους χαρακτήρες, για οικείες καταστάσεις. Αλλιώς, κανείς δεν θα μπορεί να πιάσει το αστείο. Μόνο που ό κωμικός μπορεί να πάρει αυτά τα τόσο οικεία και γνωστά, να τα φωτίσει, να τα διογκώσει, να τα αντιστρέψει, και να αποδείξει ότι κατά βάθος είναι σαθρά, μιλώντας γι’ αυτά με τρόπο που δεν έχει μιλήσει κανείς ξανά.

Ο κωμικός δημιουργός μπορεί να χρησιμοποιήσει τα στερεότυπα για να τα γκρεμίσει.

Ο Mark Twain είχε πει ότι η φυλή των ανθρώπων έχει μόνο ένα αποτελεσματικό όπλο, κι αυτό είναι το γέλιο. Το γέλιο μπορεί να πολεμήσει το Κακό με ειρηνικό τρόπο, αόρατα αλλά ουσιαστικά. Αν η επιστημονική φαντασία, όπως έχει πει και η Ούρσουλα Λε Γκεν, μας δείχνει εναλλακτικούς κόσμους για να μην νομίζουμε ότι αυτό που ζούμε είναι η μία και μοναδική βερσιόν του τι θα μπορούσε να είναι η πραγματικότητα, η κωμωδία ρίχνει φως και ξεγυμνώνει τη δική μας. Εμείς θα αποφασίσουμε το τι θα κάνουμε μ’ αυτό.

Η κωμωδία αλλάζει πρόσωπο καθημερινά. Από τον κλασικό ελληνικό κινηματογράφο με το γέλιο για την υπηρέτρια και τον «Αράπη», στο Στάθη Ψάλτη με την απαραίτητη «Ξεφωνημένη Αδερφή» και στο Σεφερλή, η αλλαγή ήταν μικροσκοπική. Αλλά, σήμερα, οι μισοί δεν γελάνε πια με τα αστεία για το αν η Ουρανία Μιχαλολιάκου είναι χοντρή. Αυτό είναι υπέρβαση. Λέω «οι μισοί», γιατί φυσικά και δεν είναι όλοι. Για μικρά βηματάκια μιλάω. Τα πράγματα δεν συμβαίνουν απ’ τη μια στιγμή στην άλλη, δεν λειτουργεί έτσι η εξέλιξη. Ακόμα κι ο Homo Neanderthal συνυπήρξε με το Homo Sapiens, και μάλιστα ζευγάρωναν κιόλας. Το παλιό θα συνυπάρχει με το νέο για πολύ καιρό. Το γέλιο μας θα συνεχίσει για πολύ να είναι μπασταρδεμένο.

Αλλά το πράγμα έχει αλλάξει. Πριν λίγα μόνο χρόνια, γελούσαμε με χιουμοριστικές προσεγγίσεις στις διαφορές αντρών και γυναικών. Γενιές και γενιές έχουν γελάσει με τα στερεότυπα για τα δύο φύλα, και πολλοί ακόμα γελάνε μ’ αυτά. Αλλά έχει αρχίσει η εποχή που γελάνε όλο και λιγότεροι. Το θέμα έχει παλιώσει. Όλο και περισσότεροι έχουν κάνει συνείδηση το σεξισμό, ξέρουν ότι η πατριαρχία ευθύνεται για το ότι άντρες και γυναίκες αναγκαζόμαστε να φερόμαστε διαφορετικά, και ξέρουν πόσο κακό είναι αυτό.

Έχει αρχίσει η εποχή που θα είναι πιο ενδιαφέρον να δεις κωμωδία που ασχολείται όχι με τις διαφορές αλλά με τις ομοιότητες ανάμεσα στα δύο φύλα, και με το πόσο υποφέρουμε όλοι στην πατριαρχία.

Κι έχουμε δει τόσους νέους κωμικούς που πλέον βάζουν μικρά διαμαντάκια απ’ αυτό το γενναίο νέο κόσμο στα κείμενά τους. To 2018 μας έδωσε το Nanette της Hannah Gadsby, που για μια στιγμή φαίνεται να άλλαξε τον κόσμο.

Και αν δεν σε ενδιαφέρει το σταντ απ, σκέψου το «εγώ δεν έχω πρόβλημα με τους γκέι, έχω και φίλους γκέι». Το ότι αυτό έχει γίνει meme, και μάλιστα στην Ελλάδα, και το επαναλαμβάνουμε σαν αστείο, είναι κατάκτηση.

Είμαστε στο δρόμο για την αλλαγή, όταν η πραγματικότητα φαίνεται κωμική.

Η κωμωδία είναι ένας τρόπος αφύπνισης, ένας τρόπος να είσαι παρών στον κόσμο που ζεις. Να λες τα πράγματα με το όνομά τους. Όπως πραγματικά είναι. Αλλά όπα, όπα. Αυτός είναι ο λόγος που πολλοί παλιοί κωμικοί καταδικάζουν την πολιτική ορθότητα. Γιατί «δεν τους αφήνει να εκφραστούν».

Μόνο που η πολιτική ορθότητα είναι δώρο για την κωμωδία. Γιατί δεν αφήνει το χιούμορ να αναλώνεται στην επιφάνεια, αλλά το πιέζει να πάει πιο βαθιά και να ψάξει την ουσία.

Η Taylor Swift παλιότερα είχε δηλώσει ότι δεν είναι φεμινίστρια. Τότε την πήρε στην άκρη η ατζέντισά της και της έκανε ένα μαθηματάκι, και έγινε η Τέιλορ το ανεπίσημο σύμβολο του white feminism, δηλαδή έβγαινε κι έλεγε ότι όλες οι γυναίκες είναι όμορφες και να είναι περήφανες για το σώμα της. Και μετά το τμήμα Δημοσίων Σχέσεων σκέφτηκε ότι μάλλον αυτό δεν έφτανε, γιατί ο φεμινισμός φαίνεται να έχει γίνει πάλι επίκαιρος, οπότε είπαν να της κάνουν ένα πιο ουσιαστικό μαθηματάκι. Και έφτασε η μέρα που την είπε στον John Cleese. Παρεμπιπτόντως, ο John Cleese έχει δηλώσει ότι απεχθάνεται την πολιτική ορθότητα. Αλλά στο συγκεκριμένο περιστατικό, ήταν καλεσμένοι στο Graham Norton Show και ο John Cleese πήγε να κάνει μια στερεοτυπική γενίκευση για τις γυναίκες και να τις παρομοιάσει με γάτες, με τα αρνητικά στερεότυπα που οι άνθρωποι που θεωρούν τους εαυτούς τους λάτρεις των σκυλιών, αντιμετωπίζουν τις γάτες. Η Taylor Swift την είπε στο μυθικό ιερό τέρας της κωμωδίας. Κι όχι απλά του την είπε. Είχε δίκιο που του την είπε.

Γενικά στην κωμωδία, αλλά ειδικά στο σταντ απ, όσο ανατρέχεις πιο παλιά, τόσο πιο δύσκολο είναι να δεις το αστείο, ακόμα και σε πετυχημένους κωμικούς. Είναι δύσκολο να δεις τι τους έκανε τότε τόσο ξεχωριστούς. Η νέα οπτική στην πραγματικότητα, δεν παραμένει «νέα» για πολύ. Αν είναι πετυχημένη, επαναλαμβάνεται, κοπιάρεται, γίνεται έμπνευση για άλλους και σιγά-σιγά παλιώνει. Γίνεται απλά η πραγματικότητα ή και ξεπερνιέται. Οι νεότεροι πατάνε πάνω στις αναλαμπές των παλιών, παίρνοντάς τις σαν δεδομένες, και ανεβαίνουν πιο ψηλά. Όλο και πιο ψηλά. Αυτό είναι εξέλιξη.

Ο πραγματικά καλός κωμικός δημιουργός, το ξέρει αυτό. Αν θέλει να είναι διαχρονικός, εκμεταλλεύεται το momentum. Γίνεται δηλαδή ένα με το παρόν, καθρεφτίζει τον παλμό του «τώρα».

Η καλή κωμωδία δεν προσβάλλει κανέναν μη-προνομιούχο. Το αντίθετο. Η έκφραση στα αγγλικά είναι «ρίχνεις γροθιά προς τα πάνω, όχι προς τα κάτω». Αν μιλά για γυναίκες, για LGBTQ, μειονότητες και οποιουδήποτε τύπου διαφορετικότητα, βγάζει χιούμορ μέσα από τις αλήθειες τους. Και αφυπνίζει το κοινό στο σάπιο τρόπο με τον οποίο τους αντιμετωπίζει η κοινωνία.

Ένα αστείο που σερβίρει ξαναζεσταμένες φόρμες τύπου «εσείς οι γυναίκες», βγάζει ολοένα και λιγότερο γέλιο. Τα παλιά στερεότυπα της κωμωδίας απλά δεν είναι πλέον αστεία. Τα αστεία που ταρακουνούν το οικοδόμημα του κατεστημένου, που απειλούν τις συμβάσεις και όσα θεωρούνται δεδομένα, είναι αυτά που μένουν στο μυαλό εντυπωμένα.

Αυτή τη στιγμή, η καλή κωμωδία κάνει ακτιβισμό.

Φυσικά, ένα αστείο είναι ένα αστείο. Το αν είναι καλό για το κοινό του και για την εποχή του, είναι σχεδόν αυταπόδεικτο, αποδεικνύεται κλάσματα δευτερολέπτου μετά. Αν βγάλει γέλιο, είναι καλό. Δεν είναι υποχρεωμένοι όλοι όσοι κάνουν κωμωδία να προσπαθούν να αλλάξουν τον κόσμο και να θεραπεύσουν την κοινωνία.

Αν όμως θέλουν, μπορούν.

Ακολουθήστε την Α,ΜΠΑ; στο Google News