Από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες διεθνώς σήμερα, ο Γερμανο-ινδός Τίνο Σεγκάλ ξεκίνησε από τον χορό με παράλληλες σπουδές Πολιτικής Οικονομίας, για να μεταπηδήσει από μια πετυχημένη πορεία ως χορογράφος στην εννοιολογική τέχνη. Στα 25 του υπήρξε ο νεότερος καλλιτέχνης που εκπροσώπησε ποτέ τη Γερμανία στην Μπιενάλε της Βενετίας, εκεί όπου το 2013 κέρδισε τον Χρυσό Λέοντα με το περιπατητικό, άυλο έργο του «This Progress», το οποίο τώρα παρουσιάζει χάρη στον καλλιτεχνικό οργανισμό ΝΕΟΝ στη Ρωμαϊκή Αγορά – η έκθεση εντάσσεται στην προσπάθεια του ΝΕΟΝ να ενεργοποιήσει τους δημόσιους χώρους και το ιστορικό κέντρο της πόλης και να τους εντάξει στην καθημερινή πολιτιστική ζωή των πολιτών. Ο περίπατος ξεκινάει με το ερώτημα «Τι είναι πρόοδος;» που σου θέτει ένα μικρό παιδί, πριν συνεχίσεις τη φιλοσοφική αυτή κουβέντα με εκπροσώπους άλλων ηλικιών. Η έκπληξη, όμως, έρχεται όταν εισβάλλεις στον σκοτεινό θάλαμο του δεύτερου έργου του, «This Variation».
Η συνέντευξη που ακολουθεί δόθηκε αποκλειστικά στη LIFO και είναι από τις σπάνιες φορές που ο καλλιτέχνης αποφάσισε να μιλήσει δημοσίως, μόνο και μόνο γιατί η Ελλάδα τον εμπνέει και θεωρεί μεγάλη του τιμή το γεγονός ότι του παραχωρήθηκε ένας αυθεντικά αρχαίος χώρος. Μία Αγορά όπως εκείνη όπου κάποτε ο Σωκράτης και οι μαθητές του ανέπτυσσαν τους περίφημους διαλόγους τους γύρω από την τέχνη, τον έρωτα, τη ζωή.
Από την εμπειρία που έχω αποκομίσει ταξιδεύοντας σε ολόκληρο τον κόσμο και παρουσιάζοντας δουλειές μου, οι ομοιότητες είναι πάντα πολύ μεγαλύτερες από τις διαφορές. Όλοι μας είμαστε πρώτα άνθρωποι και μετά πολιτιστικά διαφορετικοί.
Θα λέγατε ότι η πολιτική διάσταση που δίνετε στα έργα σας έχει να κάνει με τις σπουδές σας στην Πολιτική Οικονομία ή με το πολυεθνικό υπόβαθρο των γονιών σας;
Οι απόψεις μου διαμορφώθηκαν πριν από τις σπουδές μου. Στα σχολικά μου χρόνια στη Γερμανία πολλοί από τους δασκάλους της γενιάς μου ήταν άνθρωποι που είχαν συμμετάσχει στο κίνημα του '68. Κατά κάποιον τρόπο δέχτηκα πολύ μεγαλύτερη επιρροή από εκείνους παρά από το πολιτιστικό υπόβαθρο των γονιών μου.
Δηλαδή το γεγονός ότι ο πατέρας σας είναι Ινδός δεν είχε καμία επιρροή επάνω σας;
Οι μετανάστες έχουν την τάση είτε να υπερπροβάλλουν την κουλτούρα τους είτε να την απορρίπτουν εντελώς. Ο πατέρας μου δεν ενδιαφερόταν να μεταγγίσει σ' εμένα και την αδελφή μου τον πολιτισμό του. Πιο πολύ τον ενδιέφερε να αφομοιώσει την κουλτούρα της χώρας όπου μετανάστευσε, να γίνει ένας «μέσος Γερμανός». Τα κατάφερε, εν τέλει, οπότε δεν δέχτηκα και πολλά ινδικά στοιχεία. Μετακινούμασταν πολύ κι αυτό ήταν κάτι που είχε μεγάλη επίδραση επάνω μου. Όταν ήμουν παιδί, αλλάζαμε διαμονή περίπου κάθε τρία χρόνια και αυτό με έκανε να καταλάβω ότι κάθε τόπος είχε τους δικούς του κανόνες, τους οποίους οι ντόπιοι πίστευαν, και αυτό συνέβαινε σε κάθε μας σταθμό. Καθώς άλλαζα τοποθεσίες, αυτοί οι κανόνες είχαν μεγάλη επίδραση επάνω μου, ίσως τη μεγαλύτερη.
Σπουδάσατε ταυτόχρονα Πολιτική Οικονομία και χορό. Αυτά τα δύο ερχόντουσαν σε αντίθεση μεταξύ τους ή συμπλήρωναν το ένα το άλλο;
Η απόφασή μου να σπουδάσω και τα δύο μαζί ήταν συνειδητή – μάλιστα τα ξεκίνησα την ίδια εβδομάδα, σχεδόν ως μία εννοιολογική επιλογή που ξεπήδησε από τα ίδια ερωτήματα: πώς μπορούμε ως κοινωνία να αλλάξουμε την παραγωγή, πώς μπορούμε να παραγάγουμε εισόδημα και εθνικό ακαθάριστο προϊόν χωρίς να χρησιμοποιούμε τόσο πολλή ύλη; Στον χορό παράγεις με το ίδιο σου το σώμα. Αν και δεν χρειάζονται επιπρόσθετα εργαλεία, το αποτέλεσμα είναι κάτι απτό. Γι' αυτό ενδιαφερόμουν για τον χορό και την Πολιτική Οικονομία. Ήθελα να κατανοήσω πώς η οικονομία μας λειτουργεί και αν θα μπορούσαν να υπάρξουν άλλες δίοδοι, αν θα μπορούσε κάποιος να κάνει τα πράγματα διαφορετικά. Όντως ο χορός ξεκίνησε από την ίδια αφετηρία, αλλά δεν ήταν ότι με ενδιέφερε τόσο καλλιτεχνικά, όσο πολιτικά. Για μένα οι τέχνες είναι ο ιδανικός τρόπος να κάνεις πολιτική, καθώς ως καλλιτέχνης δουλεύεις επάνω σε αξίες. Κάνεις κάτι το οποίο έχει συγκεκριμένη βάση αξιών και η τέχνη λειτουργεί ως πεδίο έρευνας, αν δηλαδή αυτές οι αξίες αρέσουν στους ανθρώπους. Σε μια δημοκρατία ο πολιτικός είναι περισσότερο διαχειριστής των αξιών που υπάρχουν ήδη. Είμαι φιλόδοξος, επομένως, εάν ήθελα να γίνω πολιτικός, σκέφτηκα ότι ήταν καλύτερα να γίνω καλλιτέχνης.
Νομίζω ότι πρώτη φορά ακούω κάποιον να έχει στραφεί στον χορό από πολιτικό ενδιαφέρον.
Ήταν ιδιαίτερα σημαντικό για μένα, γιατί η δύναμη του ατόμου σε μια δημοκρατία και στην κοινωνία της αγοράς είναι η ψήφος του και οι καταναλωτικές του προτιμήσεις. Το τι καταναλώνει ο καθένας μας σε παγκόσμιο επίπεδο, επηρεάζοντας συνεπακόλουθα την παραγωγή αγαθών, είναι προφανώς αμελητέο. Από την άλλη, δεν υπάρχει σημαντικότερη απόφαση από εκείνη των δισεκατομμυρίων μοναδικών καταναλωτών και των ατομικών τους επιλογών. Οπότε αυτές οι καταναλωτικές επιλογές είναι εκείνες για τις οποίες είμαι ηθικά υπεύθυνος και ειλικρινά θα ήθελα να ασχοληθώ μαζί τους. Δεν θα ήθελα να ενθαρρύνω, καταναλώνοντας υπερβολικά, την παραγωγή τόσο πολλών υλικών αγαθών, αλλά ταυτόχρονα θέλω να έχω και μια καλή ζωή. Και ποιοι είναι οι τρόποι να το πετύχεις αυτό; Ο χορός είναι ελκυστικός και, όπως και στο τραγούδι, δεν χρειάζεσαι καν όργανο! Αυτό είναι κάτι ιδιαίτερα ριζοσπαστικό, αφού κάνεις κάτι από μόνος σου, χωρίς να χρησιμοποιείς έξτρα υλικά.
Χρησιμοποιείς το αδιαμφισβήτητα τέλειο όργανο, το ίδιο σου το σώμα.
Ακριβώς!
Τι αξία δίνετε στο σώμα;
Το έθεσες πολύ ωραία. Το αδιαμφισβήτητα τέλειο όργανο. Βλέπω το σώμα ως τεχνολογία, με τον τρόπο που ο Μισέλ Φουκώ μιλάει για τις «τεχνολογίες του εαυτού». Είναι μια τεχνολογία με την οποία θέλω να δουλέψω και συγχρόνως να εξελίξω. Στο έργο μου υπάρχει λόγος, τραγούδι και χορός. Είναι πράγματα που μπορεί να κάνει κάποιος με το σώμα του από καλλιτεχνικής απόψεως.
Θεωρείτε ότι εκεί που έχει φτάσει ιστορικά ο άνθρωπος, σέβεται αρκετά το σώμα;
Νομίζω πως αυτό είναι ένα θέμα που χρειάζεται την προσοχή μας. Τα τελευταία 200-300 χρόνια η δυτική κοινωνία μετατόπισε την προσοχή της από το σώμα και το άτομο στη γη και στο τι θα μπορούσε να κάνει με αυτήν και τις αποκαλούμενες «πηγές» της. Για παράδειγμα, έναν αριστοκράτη δεν τον απασχολούσε πώς να βελτιώσει την παραγωγή του και πώς να την αυξήσει. Τον απασχολούσε περισσότερο πώς θα ξιφομαχούσε καλύτερα, πώς θα μιλούσε καλύτερα, πώς θα ήταν περισσότερο κομψός, δουλεύοντας με τον εαυτό του, είτε ήταν άντρας είτε γυναίκα. Παρομοίως και τον Σωκράτη δεν τον απασχολούσε πώς να βοηθήσει την Αθήνα να αυξήσει τα αγαθά κατανάλωσης αλλά τον ενδιέφερε, λόγου χάρη, η εξύψωση της Διοτίμας, ενός είδους πνευματικής εξέλιξης της ψυχής. Στην εποχή μας το σημείο ενδιαφέροντος σταδιακά μετατοπίστηκε προς το πώς θα παράγουμε όλο και περισσότερα από τη γη. Κατά τη διάρκεια της εκβιομηχάνισης της κοινωνίας εστιάσαμε λιγότερο στη βελτίωση του εαυτού μας. Έχω την αίσθηση ότι κατά τον 21ο αιώνα το ζήτημα της ενασχόλησης με τον εαυτό μας και της βελτίωσής του επιστρέφει δυναμικά. Όλα αυτά τα θέματα του ψυχολογικού ευ ζην, του τι κάνουμε με τη ζωή μας, έχουν περισσότερο την έννοια του επείγοντος επειδή τα στάνταρ σε επίπεδο υλικών αγαθών είναι υψηλά, τουλάχιστον στη δυτική κοινωνία.
Η Ελλάδα κατέρρευσε εν μέρει εξαιτίας μιας εμμονής της κοινωνίας με τις υλικές αξίες. Εν τέλει, σεβόμαστε αρκετά το ανθρώπινο σώμα;
Όπως ανέφερα και πιο πριν, θεωρώ ότι επιστρέφουμε δυναμικά σε αυτό. Ο κόσμος κάνει γιόγκα, διαλογισμό, όλο και περισσότεροι άνθρωποι έχουν coach ή ψυχαναλυτή σε σχέση με μερικές δεκαετίες πριν. Όλα αυτά είναι πρακτικές για το σώμα, τεχνολογίες του εαυτού. Στη γενιά των γονιών μου πάρα πολύ λίγοι άνθρωποι ασχολούνταν με όλα αυτά. Οπότε υπάρχει σαφής στροφή προς αυτή την κατεύθυνση. Οι νεότερες γενιές ξέρουν ότι δεν έχεις κάτι σημαντικό να περιμένεις από ένα αυτοκίνητο. Όταν μεγάλωνα στη Γερμανία ήταν σημαντικό να είσαι ιδιοκτήτης αυτοκινήτου, θεωρούνταν σύμβολο του στάτους σου. Η απόκτηση ενός αυτοκινήτου δημιουργούσε υψηλές προσδοκίες, οι οποίες πήγαζαν από την ψυχική ικανοποίηση που παρείχε μια τέτοια πράξη. Έχουν περάσει 20 χρόνια από τότε και το αυτοκίνητο έχει πάψει να είναι σύμβολο υπεροχής της νέας γενιάς. Οι νέοι δεν περιμένουν πια τίποτα σπουδαίο από ένα αυτοκίνητο, το οποίο αντικαταστάθηκε από τα κινητά τηλέφωνα. Αλλά τι είναι το κινητό τηλέφωνο; Είναι κι αυτό υλικό αγαθό αλλά και ένα κανάλι επικοινωνίας με άλλους ανθρώπους. Για μένα οι άλλοι άνθρωποι είναι περισσότερο αξιόπιστοι και μια πιο σίγουρη πηγή ψυχολογικής ευεξίας από την απόκτηση υλικών αγαθών.
Έχοντας δει τα έργα σας που παρουσιάζονται στην Αθήνα, «This Ρrogress» και «This Variation», σκέφτηκα ότι συνδέονται περισσότερο με την αποξένωση στις βορειοευρωπαϊκές κοινωνίες απ' ό,τι στους λαούς της Μεσογείου, όπου το κλίμα βοηθάει περισσότερο στην κοινωνικότητα και την εξωστρέφεια.
Ενδιαφέρουσα παρατήρηση. Παρ' όλα αυτά, έχω μάθει στη ζωή μου ότι οι ομοιότητες ανάμεσα στους ανθρώπους είναι περισσότερες απ' όσα τους διαφοροποιούν.
Για την αρχαία Ελλάδα και τον Σωκράτη η πρόοδος ήταν περισσότερο πνευματική. Εμάς μας απασχολεί περισσότερο η υλική πρόοδος. Νομίζω ότι κάθε πολιτισμός καθορίζει μόνος του πού βρίσκεται η πρόοδος, αν τον ενδιαφέρει καν η πρόοδος.
Δεν βλέπετε διαφορές από τη μία κοινωνία στην άλλη;
Από την εμπειρία που έχω αποκομίσει ταξιδεύοντας σε ολόκληρο τον κόσμο και παρουσιάζοντας δουλειές μου, οι ομοιότητες είναι πάντα πολύ μεγαλύτερες από τις διαφορές. Όλοι μας είμαστε πρώτα άνθρωποι και μετά πολιτιστικά διαφορετικοί.
Πληροφορείστε τι είδους απαντήσεις δίνουν οι επισκέπτες στον περίπατο-συζήτηση του «This Ρrogress»;
Όχι συνεχώς. Ίσως ρωτήσω κάποιους που θα κάνουν το κομμάτι αύριο, αλλά όποτε συμβαίνει κάτι ασυνήθιστο, το μαθαίνω γιατί όλοι μιλάνε γι' αυτό. Το σημαντικότερο, όμως, είναι η συζήτηση που ακολουθεί μετά τις απαντήσεις.
Δεν έχει σημασία η απάντηση στην πρώτη ερώτηση;
Ναι, αλλά περισσότερη σημασία έχει η ποιότητα αυτών που λένε και αν είναι καλή η συζήτηση. Αυτό έχει να κάνει με όλα όσα λέγαμε προηγουμένως. Στις μέρες μας ακόμα έχουμε την τάση να θεωρούμε τη συζήτηση δεδομένη ή ακόμα και το σώμα, και όχι κάτι που χωράει βελτίωση, επεξεργασία, δόμηση. Οπότε, το πιο σημαντικό είναι η συζήτηση να γίνει σε καλό και υψηλό επίπεδο.
Διαβάζετε φιλοσοφία; Έχετε διαβάσει Πλάτωνα;
Ναι, αλλά όχι ολόκληρο. Είμαι αρκετά εξοικειωμένος με τη φιλοσοφία, αλλά η τροπή που πήρε στη Δύση, το γεγονός ότι έγινε «θεωρία», με ενδιαφέρει όλο και λιγότερο. Στην αρχαία Ελλάδα ο Σωκράτης δεν προσπαθούσε να κάνει θεωρία. Κατά κάποιον τρόπο προσπαθούσε να ζήσει μια καλή ζωή και βοηθούσε και τους άλλους ανθρώπους να ζήσουν καλά. Για μένα αυτό έχει μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Σήμερα με ενδιαφέρει περισσότερο και είμαι πιο πολύ συνδεδεμένος με αυτές τις πρακτικές, παρά με κάποιες αξιοσημείωτες δηλώσεις επιστημονικής και θεωρητικής σημασίας. Η σύγχρονη επιστήμη είναι ένα σύστημα τεχνολογικής και επιστημονικής πίστης αρκετά περιορισμένης, που κάποτε μας βοήθησε. Τα τελευταία 300 χρόνια οι δυτικές κοινωνίες βασίστηκαν στην επιστήμη για να αυξήσουν τον υλικό τους πλούτο και να μειώσουν π.χ. τον δείκτη της παιδικής θνησιμότητας μέσω της Ιατρικής. Παρά τα ευεργετικά αποτελέσματα που είδαμε αυτή την περίοδο, το συγκεκριμένο σύστημα δεν παύει να είναι ένα στενό θεωρητικό πλαίσιο που αφήνει εκτός πολλά πράγματα.
Κάνετε ψυχανάλυση;
Δεν είμαι φίλος της ψυχανάλυσης, αλλά νομίζω ότι είναι το πρώτο βήμα προς κάτι πολύ ενδιαφέρον. Ο Λακάν και ο Φρόιντ πρεσβεύουν ότι κυριαρχούμαστε από το υποσυνείδητο και το παρελθόν και ότι δεν υπάρχει τίποτα που μπορείς να κάνεις για να το αλλάξεις. Ότι το καλύτερο που έχεις να κάνεις είναι να το καταλάβεις. Με ενδιαφέρει περισσότερο η σύγχρονη ψυχολογική γραμματεία, που εστιάζει πιο πολύ στο παρόν και στο ότι μπορείς να αλλάξεις το μοντέλο σου με τον χρόνο και τη σκληρή δουλειά.
Διάβασα ότι φοβάστε τα αεροπλάνα. Αυτό έχει να κάνει με τον φόβο σας για τον θάνατο;
Όχι, δεν είναι αυτό. Απλώς δεν νομίζω ότι το να πετάς με αεροπλάνο ανήκει στην κουλτούρα του 21ου αιώνα. Μία από τις πιο φιλόδοξες επιδιώξεις μου είναι να συμμετάσχω στον ορισμό τού πόσο ενδιαφέρουσα και εξελιγμένη είναι η κουλτούρα του 21ου αιώνα και δεν νομίζω ότι τα αεροπλάνα και ο τρόπος που τα φουλάρουν με καύσιμα θα αποτελέσουν μέρος της. Επίσης, όσον αφορά την ταχύτητα του ταξιδιού, άκουσα ότι ο Μπράιαν Ίνο έχει κάνει μερικές ενδιαφέρουσες διαπιστώσεις, αλλά δεν τις έχω μελετήσει ακόμα.
Δεν νομίζετε ότι η ταχύτητα χαρακτηρίζει τον 21ο αιώνα;
Αν ο 21ος αιώνας είναι πετυχημένος, η επιτυχία του θα χαρακτηρίζεται από τον τρόπο διαχείρισης της ταχύτητας, δεν θα κυριαρχείται από αυτήν. Αυτό είναι πιο ενδιαφέρον.
Ήταν συνειδητή η απόφασή σας να μεταπηδήσετε από τη χορογραφία στην εννοιολογική τέχνη;
Ναι, εστιάζω στις εκθέσεις ως μία φιλελεύθερη ιεροτελεστία. Δεν υπήρχαν εκθέσεις στην αρχαιότητα, ούτε στον Μεσαίωνα. Οι εκθέσεις ξεκίνησαν την ίδια εποχή με τα εμπορικά κέντρα, μια περίοδο με αυξημένη βιομηχανική παραγωγή. Πρόκειται για ένα τελετουργικό κατά το οποίο γυρνάς τριγύρω μόνος σου, εντελώς ελεύθερα, κοιτάζοντας πράγματα. Αυτό είναι πολύ παρεμφερές με την κοινωνία μας, που έχει εξατομικευτεί. Ζούμε σε πλήρη ελευθερία και εστιάζουμε σε πράγματα. Ήταν ενδιαφέρον για μένα να προχωρήσω σε αυτό το τελετουργικό, στις εκθέσεις, και λίγο να το αλλάξω. Αυτή η εστίαση σε πράγματα παραείναι ισχυρή, οπότε το ερώτημα είναι τι άλλο μπορούμε να κάνουμε ώστε να διατηρήσουμε συγχρόνως την ατομικότητα και την ελευθερία.
Γιατί απορρίπτετε τελείως την καταγραφή των έργων σας μέσω φωτογραφίας ή βιντεοσκόπησης; Γιατί πιστεύω ότι αυτά τα έργα είναι στην κορύφωσή τους ακριβώς τη στιγμή που επιδρούν στον επισκέπτη. Αλλάζουν σε σχέση με το τι λες, πώς συμπεριφέρεσαι, δεν υπάρχει μία απόλυτη εκδοχή τους. Αν πας να δεις το «This Ρrogress» και απαντήσεις στην ερώτηση «Τι είναι πρόοδος;» και πας ξανά κάποια άλλη μέρα και δώσεις άλλη απάντηση, θα είναι εντελώς διαφορετικό το όλο πράγμα. Ακόμα κι αν δώσεις την ίδια απάντηση, θα είναι διαφορετικά. Όλα εξαρτώνται από σένα, είσαι καθοριστικό κομμάτι του έργου.
Η παλιότερη δουλειά σας, το «Φιλί», ένα ζωντανό γλυπτό όπου η χρήση ανθρώπινων σωμάτων αντικατέστησε τον πηλό, ήταν πιο κοντά στη συμβατική τέχνη;
Ναι, πρόκειται για χορογραφία. Αλλά δεν είναι εύκολο να χορέψεις το «Φιλί».
Σας απασχολεί η σύγχρονη μετανάστευση;
Όχι, θεωρώ ότι είμαι περισσότερο ένας καλλιτέχνης της Δύσης, ίσως με έναν έμμεσο τρόπο. Θεωρώ ότι η Δύση έχει έναν σαγηνευτικό πολιτισμό, σαν πυροτέχνημα. Αν ζούσες στην Αφρική μερικές δεκαετίες πριν και είχες ίσως μια καλή και απλή ζωή κι ερχόταν κάποιος, ας πούμε με μια τηλεόραση, αυτό θα σου φαινόταν σαν μαγικό, θα ήθελες να την αποκτήσεις. Αλλά αξίζει να χάσεις αυτή την παραδοσιακή ζωή για να πας στην πόλη να βγάλεις λεφτά; Δεν έχω απάντηση σε αυτό. Η απάντησή μου δεν είναι ούτε ναι ούτε όχι. Νομίζω ότι το καλύτερο που έχουμε να κάνουμε είναι να συντηρήσουμε όσο μπορούμε τη δυτική κουλτούρα. Τόσο ψυχολογικά όσο και υλικά, διότι είναι τόσο ελκυστική σε άλλους ανθρώπους, που πρέπει να τη βελτιώσουμε, ώστε να γίνει ακόμα πιο εύρωστη, καθώς οι πάντες θέλουν να συμμετέχουν σε αυτήν. Έχοντας πολιτικές φιλοδοξίες, κοιτάζω πιο πολύ στη δική μου κουλτούρα απ' ό,τι σε άλλων περιοχών του κόσμου, γιατί αισθάνομαι ότι οι περισσότεροι άνθρωποι θέλουν να ακολουθήσουν τις διαδρομές της δυτικής κουλτούρας.
Θα εξακολουθήσει να κυριαρχεί η Δύση και στο υπόλοιπο του 21ου αιώνα;
Εξαρτάται πώς το βλέπεις. Στο αν θα συνεχίσει να κυριαρχεί γεωπολιτικά η Δύση, πιθανότατα η απάντηση είναι όχι. Αν το δεις εννοιολογικά, ως τρόπο ζωής, δεν υπάρχει αμφιβολία. Στην Κίνα έχουν υιοθετήσει βασικές αρχές της δυτικής κουλτούρας ως κεντρικούς πυλώνες της κουλτούρας τους σήμερα.
Τι είναι, λοιπόν, πρόοδος;
Έχουμε τοποθετήσει την πρόοδο στο κέντρο της κοινωνίας. Για την αρχαία Ελλάδα και τον Σωκράτη η πρόοδος ήταν περισσότερο πνευματική. Εμάς μας απασχολεί περισσότερο η υλική πρόοδος. Νομίζω ότι κάθε πολιτισμός καθορίζει μόνος του πού βρίσκεται η πρόοδος, αν τον ενδιαφέρει καν η πρόοδος. Πάντως, δεν μπορεί η απάντηση του 19ου και του 20ού αιώνα να είναι η απάντηση και της σύγχρονης εποχής.
σχόλια