Ίταλο Σβέβο: Η συνείδηση του Ζήνωνα
Το βιβλίο του Ίταλο Σβέβο που μόλις κυκλοφόρησε από τους Αντίποδες σε μετάφραση Έφης Καλλιφατίδη βρίσκεται στο ίδιο επίπεδο μαζί με τον «Οδυσσέα» του Τζόις και το «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο» του Προυστ
Ο κόσμος του Ίταλο Σβέβο δεν είναι μονάχα αυτός ενός κοσμοπολίτη λογοτέχνη αλλά και μιας ολόκληρης πόλης, καθώς στην κορυφογραμμή των διφορούμενων φράσεών του διακρίνεται πάντα η Τεργέστη των φιλοσόφων και των αντιφάσεων, με τη μελαγχολική αύρα και την ιταλική εκλέπτυνση.
Σε αυτό το σταυροδρόμι των διαφορετικών πολιτισμών και των αντιφάσεων της Mitteleuropa διαμορφώθηκε το λογοτεχνικό-φιλοσοφικό κέντρο απ' όπου πέρασαν τα πιο θαυμαστά πνεύματα, ο Νίτσε, ο Ουμπέρτο Σάμπα, ο Τζέιμς Τζόις, ο Ίταλο Σβέβο. Ειδικά οι δύο τελευταίοι, οι οποίοι συνευρέθηκαν για ένα διάστημα στην Τεργέστη, υπήρξαν καρδιακοί φίλοι, με τον Τζόις να διδάσκει στον Σβέβο αγγλικά και να τον κάνει εν τέλει γνωστό στον λογοτεχνικό κόσμο της Ευρώπης.
Ενδεχομένως ο Ιρλανδός να διέκρινε στα κείμενα του Ιταλού φίλου του όχι μόνο τις αντιφάσεις ενός άθεου μελετητή της θρησκείας αλλά και τη φλεγματική ενατένιση του ευρωπαϊκού νόστου ή, μάλλον, της εσωτερικής πνευματικότητας που διαμόρφωσε σχολή με βασικότερο επίγονο τον Τόμας Μαν.
Τρέφοντας ανάλογη απέχθεια για τον εξωραϊσμό και τη λυρική ευκολία και διαθέτοντας το δηκτικό χιούμορ του Βοκάκιου και τον αυτοσαρκασμό μιας συγγραφικής παράδοσης που φτάνει μέχρι τον Καρλ Κράους, ο γεννημένος στην Τεργέστη το 1861 Ίταλο Σβέβο εμφανίζεται στα γράμματα με το λογοτεχνικό ψευδώνυμο Έτορε Σμιτς.
Πού αρχίζει ακριβώς ο συμβιβασμός και πού τελειώνει η νεύρωση; Πόσο εύκολο είναι για έναν φαινομενικά πετυχημένο επιχειρηματία να εμφανίζεται απλώς ως ένας ατυχής ψυχαναλυόμενος; Οι απαντήσεις δεν είναι ποτέ βέβαιες και η μαγεία της ενδοσκόπησης του Ζήνωνα είναι ακριβώς η άρνηση της συνείδησής του.
Στο βιβλίο που του χάρισε την καταξίωση με τον τίτλο Η συνείδηση του Ζήνωνα καταγράφει τις κωμικοτραγικές περιπέτειες του αδέξιου ήρωά του στην προσπάθειά του να ανιχνεύσει τι ακριβώς σημαίνουν πρόσωπο και ταυτότητα στις παρυφές ενός τόσο πολύπλοκου κόσμου. Πού αρχίζει ακριβώς ο συμβιβασμός και πού τελειώνει η νεύρωση; Πόσο εύκολο είναι για έναν φαινομενικά πετυχημένο επιχειρηματία να εμφανίζεται απλώς ως ένας ατυχής ψυχαναλυόμενος; Οι απαντήσεις δεν είναι ποτέ βέβαιες και η μαγεία της ενδοσκόπησης του Ζήνωνα είναι ακριβώς η άρνηση της συνείδησής του.
Τις αντιφάσεις αυτές αλλά και το φλεγματικό πνεύμα που διέπουν ένα βαθιά πνευματικό κείμενο τα έχει πετύχει με αξιοζήλευτη μέριμνα η μετάφραση της Έφης Καλλιφατίδη στην έκδοση της Συνείδησης του Ζήνωνα που μόλις κυκλοφόρησε από τους Αντίποδες. Τραγική ειρωνεία; Η έκδοσή συνέπεσε με τον θάνατο της μεταφράστριας για να θυμίζει τον ακριβή τρόπο με τον οποίο συνέλαβε το μεγαλείο αυτών των εκφραστών του φλεγματικού ζήλου, από τον Τρίστραμ Σάντι έως τον Ζήνωνα Κοζίνι.
Μόνο που ο Ζήνων ‒το επιβεβαιώνει, άλλωστε, και το όνομά του‒ επαναφέρει, εν προκειμένω, τα παράδοξα στην καρδιά της Κεντρικής Ευρώπης με την απλότητα και μια παραστατική θεατρικότητα που θα ζήλευε ο αρχαίος φιλόσοφος. «Δεν λέμε ότι στην Ευρώπη ανήκει, κατά τρόπο ανεπανόρθωτο, αυτός ο δευτερεύων ρόλος κυρίας της τιμής: στο κάτω-κάτω, μια μακρά τριβή με το cast της Μεσευρώπης και με τις θεατρικές μας πρόβες μάς κάνει να μην πιστεύουμε τόσο στα αμετάκλητα πεπρωμένα όσο στην αρχή της απροσδιοριστίας» γράφει με ταιριαστή ακρίβεια ο επίσης Τριεστίνος Κλαούντιο Μάγκρις στον εκπληκτικό του Δούναβη (το απόσπασμα από τις εκδόσεις Πόλις), επιβεβαιώνοντας περίτρανα την αμφισημία που επέβαλε το αντιφατικό κλίμα της ίδιας της πόλης.
Εξού και το ότι οι υπερβολικές αντιδράσεις του Ζήνωνα αποκαλύπτουν στον αναγνώστη, εν είδει εξομολόγησης, τη δραματική σύγκρουση ανάμεσα στη βαθιά του επιθυμία και στη σκληρή πραγματικότητα. Αντίστοιχα, πάλι, η διαρκής επισκόπηση του θανάτου, που διατρέχει το βιβλίο ως λάιτ μοτίφ, δεν αποπνέει τραγικότητα αλλά προκύπτει ως απλή διαπίστωση, σαν μια φευγαλέα φιγούρα σε ένα χαρτί που χάνεται στον άνεμο.
Όχι όμως αυτόν που δέρνει το πρόσωπο ή καταστρέφει τα πάντα στο πέρασμά του αλλά που ωθεί τον ήρωα σε αλλαγές και τον κάνει να υπομένει ακόμα και το χαστούκι που του δίνει ο πατέρας του προτού πεθάνει ή να παντρευτεί μια γυναίκα που παραδέχεται πως αρχικά έβρισκε άσχημη. Τι κι αν η Δουλτσινέα του αποδεικνύεται πάντα μια άλλη; Τι κι αν αποτυγχάνει ακόμα και στα ερωτικά του παραστρατήματα;
Απλώς πρόκειται για δύο όψεις, τραγική και κωμική, του παιχνιδιού που λέγεται ζωή και με αυτήν την έννοια η Συνείδηση του Ζήνωνα είναι ένα βαθιά υπαρξιακό όσο και κωμικό βιβλίο: «Το μεγάλο μοντέρνο μυθιστόρημα της κωμικοτραγικής ψευδαίσθησης της ελευθερίας είναι η Συνείδηση του Ζήνωνα του Ίταλο Σβέβο, που εκδόθηκε το 1923. Το μυθιστόρημα του Σβέβο ανήκει φανερά στην κωμική παράδοση του Δον Κιχώτη και του Καλού Στρατιώτη Σβέικ, ένα είδος κωμωδίας που σύμφωνα με τον ορισμό του Σοπενχάουερ (μία από τις κύριες επιρροές του Σβέβο) στηρίζεται στην ασυμφωνία ανάμεσα στις έννοιες μας και στην αντικειμενική πραγματικότητα.
Και ο Δον Κιχώτης και ο Ζήνωνας είναι φαντασιόπληκτοι, ο πρώτος παλιάς κοπής, θρήσκος και ιπποτικός, ο δεύτερος μοντέρνος, κοσμικός και αστός. Ο Δον Κιχώτης επιθυμεί να υπηρετήσει τον κόσμο, να τον διορθώσει και αποτυγχάνει σε αυτόν το σκοπό: ο Ζήνωνας επιθυμεί να υπηρετήσει μόνο τον εαυτό του και κατά βάση το επιτυγχάνει, όχι όμως χάρη στις προσπάθειές του. Ο Δον Κιχώτης επιθυμεί και αποτυγχάνει μεγαλοπρεπώς: ο Ζήνωνας αναμένει, και επιτυγχάνει φαρσικά».
Το φαρσικό στοιχείο προκύπτει αυτόματα μέσα από αυτή την απελπισμένη ανάγκη επισκόπησης στην προσπάθεια του πρωταγωνιστή να καταλάβει, όπως επιμένει, τι του συμβαίνει ή να κατακτήσει, σαν άλλος Δον Κιχώτης, το χαμένο βασίλειο του συγκροτημένου εαυτού. Σάμπως να δίνει υπόγειες απαντήσεις στον ψυχαναλυτή του, ο οποίος ζητάει από τον ασθενή του να εξιστορήσει τη ζωή του.
Η αφήγησή του, μάλιστα, δεν ξεκινάει από κάποιο μεγαλεπήβολο γεγονός, όπως ο θάνατος του πατέρα με τον οποίο φαίνεται να είχε διαρκή και μόνιμη σύγκρουση, αλλά από τη στιγμή που αποφασίζει να κόψει... το κάπνισμα, ένας λόγος για τον οποίο, μάλιστα, παίρνει την απόφαση να μπει σε ειδική κλινική αποτοξίνωσης, απ' όπου ωστόσο το σκάει με τον πλέον κωμικοτραγικό τρόπο.
Η κρίσιμη αυτή στιγμή που στο πλαίσιο του μοντερνιστικού παιχνιδιού φαντάζει πιο σημαντική απ' οποιαδήποτε άλλη βαρυσήμαντη απόφαση είναι η αφορμή ‒σε μια αναλογία που φέρνει στον νου τις ενατενίσεις του Προυστ‒ να ξετυλίξει το κουβάρι των ανυπεράσπιστων επιθυμιών του ομολογώντας, φέρ' ειπείν, πώς έφτασε στον γάμο με την Αυγούστα, ενώ αρχικά είχε ερωτευτεί την αδελφή της Άντα.
Μέσα από τις αναμνήσεις των συγκρουόμενων αυτών σχέσεων δεν οριοθετείται το σύμπαν ενός φιλοσόφου με μεγαλόπνοες κρίσεις αλλά ένας μεταμορφωτικός, έως παραπλανητικός, τρόπος σκέψης που μάλλον ταιριάζει σε λογοτέχνη: «Λάτρεψα τον απλό της λόγο, εγώ, που μόλις άνοιγα το στόμα μου, παραποιούσα πρόσωπα και πράγματα, γιατί αλλιώς μου φαινόταν άσκοπο να μιλήσω. Χωρίς να είμαι ρήτορας, έπασχα από την ασθένεια του λόγου. Ο λόγος θα έπρεπε να είναι ένα γεγονός καθαυτό, να μη φυλακίζεται από άλλα γεγονότα» ομολογεί ο Ζήνων, αποκαλύπτοντας το ρητορικό παιχνίδι που κρύβεται πίσω από το φαινομενικό παραλήρημα.
Αυτό είναι, άλλωστε, το ζητούμενο: πέρα από το πρόσωπο, θα πρέπει να απελευθερωθούν οι λέξεις, ακόμα και από την καταπιεστική σύνοψη του ανθρώπου που τις εκφέρει. Εκεί συναινεί η συνολική στάση του Ζήνωνα, καθώς η αντίθεσή του με τον κόσμο, η μισανθρωπική του στάση, η σύγκρουσή του με την ψυχανάλυση και τους γύρω του ‒τον κουνιάδο, τους γείτονες, τους υπαλλήλους του‒ έχει να κάνει με τη βαθιά επίγνωση ότι πάντα κάτι θα ξεφεύγει στο τέλος.
Ποτέ δεν θα μάθουμε το βάθος που κρύβει η τραγική αλήθεια και ως εκ τούτου δεν χρειάζεται να δίνουμε βαρύτητα στα γεγονότα, επιμένοντας σε μια μάλλον σκωπτική ενατένιση του κόσμου ως αντισταθμίσματος στο βάρος του θανάτου, μια στάση που συνοψίζεται σε μία μόνο παράγραφο προς το τέλος του βιβλίου: «Η μέρα ήταν μουντή και σκοτεινή. Ήταν λες και ένα μονάχα σύννεφο, που δεν έμοιαζε απειλητικό, να εκτεινόταν σε όλο τον ουρανό, σκοτεινιάζοντάς τον. Ένα μεγάλο ψαροκάικο προσπαθούσε να βγει με τα κουπιά από το λιμάνι, ενώ τα πανιά του κρέμονταν ακίνητα από τα κατάρτια. Οι κωπηλάτες ήταν μόνο δύο και με αμέτρητες κινήσεις μόλις και μετά βίας κατάφερναν να κουνήσουν το μεγάλο σκαρί. Ίσως στ' αλήθεια να έβρισκαν λίγο ευνοϊκό άνεμο».
Πρόκειται για μια φευγαλέα αισιόδοξη σκέψη που προκύπτει ακόμα και την πιο μουντή στιγμή του βίου. Πώς το λέει ο δικός μας ποιητής; «Χαρά η ζωή και ο θάνατος μαυρίλα». Και ο Ζήνων μας τον θυμίζει με μια ακρίβεια που μόνο η καλή λογοτεχνία μπορεί να επιτυγχάνει.
Info:
Ίταλο Σβέβο
Η συνείδηση του Ζήνωνα
Εκδόσεις Αντίποδες
Σελ.: 604
