Γκεμιτζήδες
Οι αναρχικοί "βαρκάρηδες" της Θεσσαλονίκης
Οι αποκαλούμενοι ως Γκεμιτζήδες (βαρκάρηδες ή σε πιο ελεύθερη μετάφραση "μπουρλοτιέρηδες") ήταν ομάδα νέων με αναρχικές ιδεολογικές καταβολές που έδρασε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, στις αρχές του 20ού αιώνα. Τα μέλη της, όλα απόφοιτοι του Εξαρχικού (Βουλγαρικού) Γυμνασίου Αρρένων της Θεσσαλονίκης, εξαπέλυσαν μια σειρά βομβιστικών επιθέσεων ώστε να στρέψουν την προσοχή των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής στο πρόβλημα της οθωμανικής καταπίεσης στη Μακεδονία και στη Νότια Θράκη.
- Wikipedia
Bernard Lory
Αρχαϊσμός και νεωτερικότητα των μορφών πολιτικής βίας στα Βαλκάνια στο γύρισμα του 20ου αιώνα
Οι τρομοκρατικές επιθέσεις που πραγματοποιήθηκαν στη Θεσσαλονίκη στις 11 και 12 Μαϊου [28 Απρ. με 1η Μαίου πιο σωστά. Σ.Σ] του 1903 παρουσιάζουν πολύ εντυπωσιακά νεωτεριστικά χαρακτηριστικά. Πρόκειται κατ' αρχάς για μία συντονισμένη δράση. Αντί για μία μεμονωμένη τρομοκρατική πράξη, παρατηρούμε πολλαπλές τρομοκρατικές ενέργειες που έγιναν στο ίδιο μέρος και σχεδόν στον ίδιο χρόνο. Οι επιθέσεις αυτές δεν στοχεύουν τους εκπροσώπους της οθωμανικής εξουσίας, αλλά δυτικά συμφέροντα. Η δράση έχει επομένως ένα διπλό αποτέλεσμα, επιδρώντας πάνω στις Μεγάλες Δυνάμεις με άμεσο τρόπο, αλλά και πάνω στην Οθωμανική Αυτοκρατορία που θα εμπλακεί έμμεσα μέσω των δυτικών διαμαρτυριών και πιέσεων. Τα δυτικά συμφέροντα που θίγονται δεν είναι πολιτικής φύσης (προξενεία), αλλά στην ουσία οικονομικά. Οι στόχοι της τρομοκρατικής επίθεσης είναι:
- ένα γαλλικό πλοίο, το Guadalquivir
- το εργοστάσιο φωταερίου της πόλης
- το κτήριο της Οθωμανικής Τράπεζας
- η σιδηροδρομική γραμμή προς Ισταμπούλ
- η τηλεγραφική εταιρεία
- τα παραλιακά καφενεία όπου συχνάζουν οι Δυτικοί
'Ολοι αυτοί οι στόχοι έχουν σχέση με την τεχνική νεωτερικότητα που εισάγεται από τη Δυτική Ευρώπη. Οι επιθέσεις πλήττουν την Οθωμανική Αυτοκρατορία ακριβώς στους χώρους εκείνους όπου ανοίγεται στη νεωτερικότητα, εκεί όπου δέχεται τις επιδοκιμασίες των Μεγάλων Δυνάμεων.
Οι επιθέσεις στη Θεσσαλονική εκτελέστηκαν από μια παράνομη δομή εξαιρετικά περιορισμένη αριθμητικά. Πραγματοποιήθηκαν από 10 άτομα το πολύ, ενώ το δίκτυο μέσα στο οποίο ενεργούν δεν ξεπερνάει τα 30 ή 40 μέλη. Το δίκτυο αυτό αποτελείται από πολύ νεαρά άτομα, που μόλις εγκατέλειψαν τα θρανία του Λυκείου, οι αυτοαποκαλούμενοι Γκεμιτζήδες. Είναι μία ηλικιακή κατηγορία η οποία, στην οθωμανική κοινωνία, δεν διαθέτει καμία αντιπροσωπευτικότητα, ούτε κοινωνική, ούτε πολιτική, που δεν της αναγνωρίζεται καμία βαρύτητα. Το γεγονός αυτό της προσδίδει ένα είδος αορατότητας την οποία στερούνται οι δάσκαλοι, οι βασικοί αυτοί στυλοβάτες του "κλασικού" επαναστατικού κινήματος που παρακολουθούνται στενά εξαιτίας αυτού από την οθωμανική εξουσία.
Το τόσο περιορισμένο αυτό δίκτυο δεν παύει να είναι διεθνές. Διαθέτει μία βάση στην Γενεύη, που θα μπορούσαμε να την θεωρήσουμε ως την ιδεολογική του βάση. Εκεί βρίσκεται πράγματι σε επαφή με ρώσους επαναστάτες διαφόρων αποχρώσεων. 'Εχει και ρίζες στη Βουλγαρία, που είναι και η επιχειρησιακή του βάση. Τέλος, κινείται μέσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, το πεδίο δράσης του. Είναι εκπληκτική η ευκολία με την οποία τα μέλη του δικτύου μετακινούνται ανάμεσα στις τρεις αυτές χώρες, χρησιμοποιώντας το τρένο, το πλοίο, ή διασχίζοντας παράνομα τα σύνορα. Ο Pavel Satev προμηθεύεται ψεύτικα χαρτιά έχοντας δανειστεί το διαβατήριο ενός φίλου ή ενός ανεκτικού δημοτικού υπαλλήλου. Οι Γκεμιτζήδες ζουν στην Ελβετία ως φοιτητές με έξοδα των οικογενειών τους, στη Σόφια ή στο Κιουστεντίλ ανάμεσα στους κομιτατζήδες, στην Ισταμπούλ ή στην Θεσσαλονίκη παράνομα ή προσποιούμενοι τους νεαρούς επαρχιώτες που ήρθαν να γλεντήσουν στη μεγάλη πόλη.
Δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί με ακρίβεια ο ιδεολογικός προσανατολισμός του δικτύου. 'Εχουμε να κάνουμε με πολύ νέους ανθρώπους που παίρνουν φωτιά από τα πιο πρόσφατα διαβάσματά τους και δηλώνουν σοσιαλιστές ή αναρχικοί χωρίς να έχουν αναγκαστικά πολύ ξεκάθαρα σημεία αναφοράς. Στην πραγματικότητα, η βασική τους ιδεολογία είναι η απόρριψη του οθωμανικού καθεστώτος και μια διαλλακτική αποδοχή του βουλγάρικου εθνικισμού. Σ' αυτό δεν διαφέρουν πολύ από την μέγιστη πλειοψηφία της σλαβικής Μακεδονίας κι από την κυρίαρχη γνώμη που υφίσταται στη Βουλγαρία. Επωφελούνται έτσι από μία γενική ατμόσφαιρα σιωπηλής υποστήριξης προς τους πρωτεργάτες της "εθνικής υπόθεσης": δεν γίνονται πολλές ερωτήσεις στους αγωνιστές, ή σε όποιους θεωρούνται τέτοιοι. Ο νόμος της επαναστατικής συνωμοσίας αφήνει πολλές σκιερές περιοχές μέσα στις οποίες στοιχεία που δεν δέχονται έλεγχο μπορούν να κινούνται με άνεση. Παρατηρείται πάντως η προσφυγή σε κλασικές συνωμοτικές συνταγές που ενδέχεται να αποδειχθούν αντιπαραγωγικές: η ανακάλυψη μιας κρυπτογραφημένης επιστολής θα αναγκάσει τους Γκεμιτζήδες να εγκαταλείψουν ένα μέρος του σχεδίου τους (την ανατίναξη της Οθωμανικής Τράπεζας της Ισταμπούλ). Από μια άποψη, ο ερασιτεχνισμός αποτελεί πλεονέκτημα.
Οι Γκεμιτζήδες αναλύουν την κατάσταση σύμφωνα με την επιθυμία τους για άμεση δράση. Μία εξέγερση δεν θεωρείται εφικτή (οι προσπάθειες της Μακεδονικής Ανώτατης Επιτροπής στις παραμεθόριες περιοχές της Βουλγαρίας το αποδεικνύουν: η καταστροφική εξέγερση του Ιλίντεν θα το επιβεβαιώσει αργότερα). Η τυραννοκτονία, δηλαδή μία δολοφονική απόπειρα κατά του Abdlilhamid II, είναι πρακτικά αδύνατη. Μόνο μία δράση κατά των συμφερόντων των Μεγάλων Δυνάμεων μπορεί να πραγματοποιηθεί εύκολα και να έχει ένα αληθινό πολιτικό αντίκτυπο. Η ομηρία του προσωπικού της Οθωμανικής Τράπεζας της Ισταμπούλ από μια αρμενική ένοπλη ομάδα τον Αύγουστο του 1896 έδωσε πιθανότατα τροφή στις σκέψεις τους.
Η σύλληψη του τρομοκρατικού αυτού σχεδίου προσκρούει ωστόσο σε ένα σημαντικό εμπόδιο: την έλλειψη χρημάτων. Πως γίνεται να κυκλοφορούν αυτοί οι νέοι χωρίς καθιερωμένη κοινωνική θέση, να ζουν παράνομα και κυρίως πως μπορούν να προμηθεύονται τα όπλα και τα εκρηκτικά που χρειάζονται; Το μικρό δίκτυο των Γκεμιτζήδων δεν είναι απομονωμένο. Αντίθετα, βρίσκεται ενσωματωμένο στο μακεδονικό συνωμοτικό κίνημα της Βουλγαρίας και διατηρεί καλές σχέσεις με τα δύο βασικά του ρεύματα, την ORIM [Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση], την οποία εκπροσωπεί στη Σόφια ο Goce Delcev και την Ανώτατη Επιτροπή, η οποία, με πρωτοβουλία του Boris Sarafov, θα τους εξασφαλίσει την οικονομική υποστήριξη που χρειάζονται στις επιχειρήσεις τους. Πρόκειται επομένως για μία επαναστατική μικρο-δομή που ενεργεί με ένα μεγάλο περιθώριο ελιγμών στα πλαίσια μίας συνωμοτικής δομής πιο ισχυρής και καλύτερα οργανωμένης. Χωρίς την λευκή επιταγή που τους παρέχει ο Sarafov, δεν θα είχαν καταφέρει ποτέ οι σπουδαστές αυτοί να οργανώσουν τη δράση τους και να πετύχουν έναν διεθνές αντίκτυπο. Η εμπιστοσύνη αυτή στηρίζεται, όσο μπορούμε να γνωρίζουμε, στην προσωπική εκτίμηση που οι ηγέτες των "μεγάλων" οργανώσεων έτρεφαν απέναντι στην ομάδα των "νέων". Δεν υπάρχει κανένας συντονισμός ανάμεσα στη δράση των τελευταίων και την εξέγερση που προβλεπόταν για την άνοιξη ή το καλοκαίρι του 1903. Το ζήτημα των εκρηκτικών υπήρξε πάντως αρκετά προβληματικό. Με την ενεργό συνενοχή των αρμενίων επαναστατών, 100 κιλά δυναμίτη εστάλησαν από το Βατούμ, αλλά κατασχέθηκαν από την χαμιτική αστυνομία. Μία δεύτερη αποστολή εκρηκτικών οργανώθηκε από τον Boris Sarafov. Η μεταφορά τους σε μικρές ποσότητες από την Βουλγαρία στη Θεσσαλονίκη μέσω Ισταμπούλ επετέυχθη χάρη στη βοήθεια ανύποπτων συνενόχων: ενός σερβιτόρου σε βαγόνι-εστιατόριο, μιας ουγγαρέζας τραγουδίστριας σε καμπαρέ.
Οι επιθέσεις πραγματοποιούνται μέσα σε δυό μέρες, στις 11 και 12 Μαϊου του 1903 [βλ. διόρθωση πιο πάνω], προκαλώντας πανικό στο μεγάλο μεσογειακό λιμάνι. 'Εξι από τους συνωμότες σκοτώθηκαν στη διάρκεια των γεγονότων, τέσσερις συνελήφθησαν. Η αστυνομική καταστολή που εξαπολύθηκε στην πόλη και την περιοχή επέφερε τον θάνατο 42 ατόμων.
Bernard Lory. Balcan Studies.
Καθηγητής στο Inalco (Εθνικό Ινστιτούτο Γλωσσών και Πολιτισμών της Ανατολικής Ευρώπης)
Μτφ. Σ.Σ.
